Καθηγήτρια διεθνούς δικαίου στη νομική σχολή του Γέιλ, ειδήμων στο διεθνές δίκαιο και την αμερικανική νομοθεσία που σχετίζεται με την εθνική ασφάλεια και τις εξωτερικές σχέσεις, συγγραφέας δύο σημαντικών βιβλίων και πάνω από σαράντα άρθρων ανασκόπησης της βιβλιογραφίας του πεδίου της, η Oύνα Χάθαγουεϊ αποτελεί μια από τις σημαντικότερες πανεπιστημιακές φωνές της γενιάς της. Η έρευνά της επικεντρώνεται στο μέλλον της παγκόσμιας έννομης τάξης, στην ανάγκη λογοδοσίας για τον ρωσο-ουκρανικό πόλεμο, αλλά και σε ζητήματα κυβερνοασφάλειας και αλλαγής της δομής του σύγχρονου πολέμου. Η Οικονομική Επιθεώρηση τής ζήτησε να μοιραστεί τις εκτιμήσεις της για την τρέχουσα κατάσταση του διεθνούς συστήματος που κυριάρχησε στον κόσμο από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά και τις πιθανές συνέπειες που μπορεί να έχει για το μέλλον η προϊούσα διάβρωσή του.  

Η διάβρωση των κανόνων δικαίου

Ας θέσουμε το πρώτο ερώτημα με ευθύ τρόπο: τι έχει απομείνει από το διεθνές δίκαιο μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία – και ακόμη περισσότερο μετά τη φρίκη στη Γάζα, την κατάσταση στον Λίβανο, και ούτω καθεξής; Υπάρχουν τελικά όρια –που επιβάλλονται από τους νόμους του πολέμου– στις ακρότητες των πολεμικών καταστάσεων σήμερα;

Επ’ αυτού, δεν υπάρχουν σύντομες απαντήσεις. Έχουν απομείνει πολλά από το διεθνές δίκαιο, τα θεμέλια του οποίου προφανώς κλονίζονται. Το διακύβευμα του νόμου δεν έχει μόνο να κάνει με το εάν αυτός παραβιάζεται, αλλά και με το εάν υπάρχει κάποια απάντηση στις παραβιάσεις. Κανείς δεν θα ρωτούσε για παράδειγμα εάν έχει νόημα να έχουμε νόμους εναντίον της κλοπής, δεδομένου ότι πράγματι λαμβάνουν χώρα ακόμη πολλές κλοπές. Θα πρέπει λοιπόν να κρίνουμε το διεθνές δίκαιο με αυτή τη λογική. Η απάντηση στις παραβιάσεις του διεθνούς δικαίου στην Ουκρανία και τη Γάζα ήταν η έκδοση ενταλμάτων σύλληψης κατά Ρώσων αξιωματούχων, συμπεριλαμβανομένου του Ρώσου προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν, και κατά του Ισραηλινού πρωθυπουργού Μπενιαμίν Νετανιάχου και του υπουργού Άμυνας Γιόαβ Γκάλαντ. Αυτό είναι σημαντικό, καθώς σηματοδοτεί μια προσπάθεια να λογοδοτήσουν όσοι βρίσκονται στην κορυφή αυτών των δύο κυβερνήσεων. Δεν πρέπει επίσης να παραβλέπουμε το γεγονός ότι οι στρατιωτικοί σε όλο τον κόσμο εξακολουθούν να εκπαιδεύουν τους στρατιώτες τους σε καθημερινή βάση στο πώς να διεξάγουν πόλεμο σύμφωνα με το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο. Έτσι, ενώ είναι πολύ σημαντικό να αναγνωρίσουμε πού απέτυχε το δίκαιο, είναι εξίσου σημαντικό να αναγνωρίσουμε πού στ’ αλήθεια λειτουργεί και να προσπαθήσουμε να το κάνουμε να λειτουργεί καλύτερα.

Πρόσφατα υποστηρίξατε ότι αυτό που συμβαίνει στη Γάζα συνιστά το αποκορύφωμα της πολύχρονης διάβρωσης των νόμων που αφορούν την προστασία των αμάχων. Θα μπορούσατε να εξηγήσετε ακριβώς τι εννοείτε; Αναλύοντας ενδεχομένως και την ιστορική προοπτική…. Η απάντηση των ΗΠΑ στις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου έπαιξε κάποιο ρόλο σε αυτή τη διάβρωση;

Η τραγωδία που εκτυλίχθηκε στη Γάζα είναι εν μέρει το αποτέλεσμα μιας αλλαγής στη φύση του πολέμου, που έλαβε χώρα τις τελευταίες δεκαετίες, όπως έγραψα και στο άρθρο μου στο Foreign Affairs, στο οποίο αναφερθήκατε. Παρά το γεγονός ότι μεταπολεμικά παρατηρούμε μια πολύ μεγάλη μείωση των πολέμων ανάμεσα σε κράτη, παρατηρούμε επίσης μια αύξηση των πολέμων στο εσωτερικό των κρατών. Παρατηρούμε επίσης μια αύξηση αυτού που οι νομικοί που ασχολούνται με το διεθνές δίκαιο αποκαλούν ένοπλες συρράξεις μη διεθνούς χαρακτήρα (non-international armed conflicts) ανάμεσα σε κρατικούς και μη κρατικούς δρώντες που εντοπίζονται εκτός της επικράτειας των κρατών. Αυτό ισχύει ιδίως στα χρόνια μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου στις Ηνωμένες Πολιτείες, μετά τις οποίες η Αμερική ξεκίνησε μια αντιτρομοκρατική εκστρατεία πολλών δεκαετιών στη Μέση Ανατολή. Οι κανόνες που αναπτύχθηκαν για τη ρύθμιση του πολέμου μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο δεν είναι απολύτως κατάλληλοι για αυτούς τους πολέμους. Τα κράτη δυσκολεύονται να διακρίνουν τους αμάχους που επιτρέπεται να στοχοποιήσουν − αυτούς που συμμετέχουν άμεσα στις εχθροπραξίες από αυτούς που δεν έχουν καμία συμμετοχή σε αυτές. Τα άτομα που θέλουν να πλήξουν δεν φορούν στολές, βασίζονται στα ίδια χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, χρησιμοποιούν τα ίδια είδη αυτοκινήτων και μερικές φορές φέρουν ακόμη και τα ίδια είδη όπλων με τους απλούς πολίτες. Ως αποτέλεσμα,, οι άμαχοι που επιτρέπεται να στοχεύουν τα κράτη τείνουν να ανακατεύονται με απλούς πολίτες που απλώς προσπαθούν να ζήσουν τη ζωή τους, γι’ αυτό και οι απλοί πολίτες είναι πιθανό κατά λάθος να βρεθούν στο στόχαστρο. 

Τα εντάλματα σύλληψης του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου 

Έχουν κάποιο νόημα οι αποφάσεις του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου και τα εντάλματα σύλληψης που εκδόθηκαν από αυτό, πρώτα κατά του Βλαντιμίρ Πούτιν, μετά κατά του Νετανιάχου και του Γκάλαντ, για τα οποία μιλήσαμε και προηγουμένως; Και τι θα συμβεί αν τέτοιες κινήσεις αγνοηθούν ανοιχτά από τα μόνιμα μέλη του Συμβούλιου Ασφαλείας του ΟΗΕ; Ποια είναι η κατάσταση της διεθνούς έννομης τάξης μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο;

Αυτές οι αποφάσεις είναι σημαντικές για δύο τουλάχιστον λόγους. Πρώτον, έχουν μια συμβολική σημασία. Ξεμπροστιάζουν τις ενέργειες που έχουν γίνει κατά πιθανή παραβίαση του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου και παρέχουν την προοπτική λογοδοσίας για αυτές τις ενέργειες. Με αυτόν τον τρόπο, μεταφέρουν ένα σημαντικό μήνυμα ότι υπάρχουν μηχανισμοί λογοδοσίας όχι μόνο για εκείνους εναντίον των οποίων έχουν εκδοθεί εντάλματα σύλληψης, αλλά για οποιονδήποτε μπορεί να σκεφτεί να ακολουθήσει τα βήματά τους. Δεύτερον, παρόλο που είναι απίθανο να δικαστούν σύντομα οι άνθρωποι αυτοί, τα εντάλματα σύλληψης έχουν ένα νόημα, διότι απονομιμοποιούν εκείνους εναντίον των οποίων έχουν εκδοθεί και δυσκολεύουν την επίκληση από μέρους τους της έννοιας της νομιμότητας. Καθιστούν επίσης επικίνδυνο το ταξίδι τους σε οποιαδήποτε από τα 125 κράτη που έχουν υπογράψει το Καταστατικό του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου της Ρώμης, καθώς αυτά τα κράτη έχουν νομική υποχρέωση να συλλάβουν οποιονδήποτε εναντίον του οποίου το Δικαστήριο έχει εκδώσει ένταλμα σύλληψης. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να συρρικνώνεται ο κόσμος εκείνων εναντίον των οποίων έχουν εκδοθεί τα εντάλματα. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε, επίσης, ότι η ιστορία διαρκεί πολύ. Πολλοί πίστευαν ότι ο Άσαντ θα κυβερνούσε τη Συρία για πολλές ακόμη δεκαετίες, αλλά τώρα αναγκάστηκε να φύγει. Η ιστορία αλλάζει με τρόπους που δεν είναι εύκολο να προβλεφθούν. Μπορεί να πάρει χρόνο, αλλά δεν θα εγκατέλειπα την προοπτική μιας πραγματικής λογοδοσίας.

Εφαρμόζεται η διεθνής δικαιοσύνη μόνο σε δυνάμεις δεύτερης κατηγορίας; Κι αν ναι, τι ακριβώς σημαίνει αυτό για το μέλλον;

Όχι, η διεθνής δικαιοσύνη ισχύει για όλους. Η Ρωσία, άλλωστε, είναι πυρηνική δύναμη και ένα από τα πέντε μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας. Ρώσοι αξιωματούχοι θα βρεθούν αντιμέτωποι με εντάλματα σύλληψης στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, διώξεις σε ουκρανικά δικαστήρια και πιθανές διώξεις σε δικαστήρια ξένων χωρών, εάν αποφασίσουν να ταξιδέψουν. Αλλά μέρος της δουλειάς μας ως δικηγόρων με ειδίκευση στο διεθνές δίκαιο είναι να επιμείνουμε ότι όλα τα κράτη πρέπει να τηρούν τα ίδια πρότυπα. Αυτός είναι ο λόγος που δημιουργήθηκε το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, το οποίο μετρά μόλις δύο δεκαετίες ζωής. Συνέβαλε στην ενίσχυση των προοπτικών λογοδοσίας για όλους, όχι μόνο δημιουργώντας τη δυνατότητα δίωξης στο ίδιο το Δικαστήριο, αλλά ωθώντας τα 125 κράτη μέλη του να θεσπίσουν εθνική νομοθεσία που θα επιτρέψει στα εθνικά δικαστήρια να παραπέμπουν σε δίκη τους υπεύθυνους για διεθνή εγκλήματα.

Το μέλλον της Αμερικής και τους διεθνούς δικαίου 

Πιστεύετε στην ιδέα του αμερικανικού εξαιρετισμού; Θεωρείτε ότι ο ενεργός ρόλος και η ηγεσία της Αμερικής στις παγκόσμιες υποθέσεις είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την εφαρμογή του διεθνούς δικαίου; Εάν ναι, ποιες είναι οι σκέψεις σας για την εκλογική νίκη του Τραμπ;

Πιστεύω ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες έπαιξαν στο παρελθόν κρίσιμο ρόλο στη δημιουργία και τη διατήρηση της διεθνούς έννομης τάξης. Οι Ηνωμένες Πολιτείες απείχαν πολύ από το να είναι τέλειες, μπορούμε ωστόσο να παραδεχτούμε τις αποτυχίες μας (μεταξύ αυτών την παράνομη εισβολή του αρχηγού του Ιράκ) και ταυτόχρονα να συνεχίσουμε να πιστεύουμε ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν διαδραματίσει κρίσιμο ρόλο στη δημιουργία ενός πιο ειρηνικού και ευημερούντος κόσμου. Έχω γράψει εκτενώς για την εκλογική νίκη του Τραμπ στους New York Times, οπότε θα μου επιτρέψετε να παραπέμψω τους αναγνώστες στη σχετική αρθρογραφία. 

Πώς βλέπετε το μέλλον του διεθνούς δικαίου τα επόμενα χρόνια; Ποια είναι η μεγαλύτερη ανησυχία και η μεγαλύτερη ελπίδα σας για το 2025;

Νομίζω ότι βρισκόμαστε ενδεχομένως σε ένα κομβικό σημείο για τη διεθνή έννομη τάξη. Τα επόμενα αρκετά χρόνια θα είναι κρίσιμα για την επιβίωση της διεθνούς έννομης τάξης που κυριάρχησε στον κόσμο μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η μεγαλύτερη ανησυχία μου είναι ότι ο Ντόναλντ Τραμπ θα ενεργήσει με τρόπους που υπονομεύουν την έννομη τάξη − μεταξύ άλλων θα προβεί σε επιθέσεις στα διεθνή δικαστήρια, θα κηρύξει εμπορικό πόλεμο με τους συμμάχους και δεν θα σταθεί στο πλευρό της Ουκρανίας. Η μεγαλύτερη ελπίδα μου είναι ότι άλλα κράτη θα δουν ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορεί να μην είναι πλέον ο ηγέτης που ήταν κάποτε και θα αναλάβουν τα ίδια περισσότερες ευθύνες για τη διατήρηση και την ενίσχυση του διεθνούς συστήματος. Υπάρχουν, εξάλλου, άλλα 192 κράτη που είναι συμβαλλόμενα μέρη στα Ηνωμένα Έθνη, και έχουν επίσης την ικανότητα να αναλάβουν δράση για την ενίσχυση και τη βελτίωση του διεθνούς δικαίου.