«Ένας Ηρόδοτος του 21ου αιώνα». Με αυτόν τα ιδιαιτέρως κολακευτικά λόγια περιέγραψε το περιοδικό Irish Left Review το εμβληματικό βιβλίο του καθηγητή Παγκόσμιας Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης Πίτερ Φράνκοπαν Οι νέοι Δρόμοι του Μεταξιού. Το παρόν και το μέλλον του κόσμου (στα ελληνικά από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια). Και ίσως όχι άδικα, αφού ο διακεκριμένος βρετανός ιστορικός επιχειρεί εδώ και χρόνια να αποδεσμεύσει το δυτικό βλέμμα από την εμμονή σε μια ιστορία του κόσμου που εκκινεί από την Ευρώπη και επεκτείνεται προς τα έξω. 

Λίγο πριν το τέλος της χρονιάς, συζητήσαμε μαζί του για το αν αισθάνεται δικαιωμένος στην ανάλυσή του από τις παγκόσμιες εξελίξεις, για τα μαθήματα που μπορούμε να αντλήσουμε από την ιστορία για να αντιληφθούμε καλύτερα τα διακυβεύματα της τρέχουσας συγκυρίας, για την αναβίωση της αυτοκρατορικής σκέψης και τη λογική των τειχών, αλλά και το γιατί ο εικοστός πρώτος αιώνας θα ανήκει στους ιστούς που συνδέουν την Ασία με τον υπόλοιπο κόσμο.

Το φως της Ανατολής 

Ex oriente lux; Ήσαστε αρκετά τολμηρός ώστε να στρέψετε την προσοχή σας/μας σε μια προσέγγιση της παγκόσμιας ιστορίας στην οποία όχι μόνο το Βυζάντιο, αλλά και η Ανατολή, ο Δρόμος του Μεταξιού, διαδραματίζουν κεντρικό ρόλο. Νιώθετε δικαιωμένος μέχρι τώρα; Θα είναι ο 21ος αιώνας ένας «ασιατικός» αιώνας;

Ναι, είναι η σύντομη απάντηση! Αν τώρα πάμε σε πιο εκτενή απάντηση, δεν είμαι σίγουρος ότι η λέξη «δικαίωση» είναι η κατάλληλη, καθώς ακούγεται σαν να προσπαθούσα να αποδείξω κάτι. Η Ανατολή είχε πάντα κομβικό ρόλο, έστω και αν πολύ συχνά αυτό παραβλέπεται. Το Βυζάντιο δεν αφορούσε ποτέ μόνο τη Λατινική Δύση. Οι Πέρσες, οι Άραβες, οι Πετσενέγοι και οι Μογγόλοι ήταν οι μεγάλοι αντίπαλοι και συνομιλητές − όχι μόνο από στρατιωτικής άποψης, αλλά και μέσω του πολιτισμού, του εμπορίου, του χρήματος και της εξουσίας. Το ίδιο ίσχυε και για τη Ρώμη πολύ πριν από αυτό: οι ορίζοντές της διαμορφώνονταν τόσο από τους Πάρθους και τους Ούννους, όσο και από οτιδήποτε συνέβαινε στη Γαλατία ή τη Βρετανία. Όταν η Κωνσταντινούπολη έκοψε τα χρυσά της νομίσματα, αυτά κυκλοφορούσαν μέχρι την Κίνα, την Ινδία και την Ανατολική Αφρική. Όταν το μετάξι από την Κίνα έφτανε στις αγορές της Αντιόχειας, διαμόρφωνε τη μόδα −και τα φορολογικά έσοδα− σε όλη τη Μεσόγειο.

Αυτό που προσπάθησα να κάνω είναι να υπενθυμίσω στους αναγνώστες ότι η Ιστορία δεν είναι μια ιστορία που εκτείνεται από την Ευρώπη προς τα έξω, αλλά μια ιστορία δικτύων και συνδέσεων: κίνησης, ανταλλαγής, προσαρμογής και ανταγωνισμού. Αυτά τα δίκτυα πάλλονταν πάντα με τον πιο έντονο τρόπο σε όλη την Ασία, η οποία φιλοξενεί περισσότερα από τέσσερα δισ. ανθρώπους και ένα εντυπωσιακό μερίδιο των παγκόσμιων ορυκτών, καθώς και των διατροφικών και ενεργειακών πόρων. Η Ασία είναι επίσης σημαντικός παίκτης σε ό,τι αφορά τις ευκαιρίες και τις προκλήσεις του αύριο: το 75% όλων των αποφοίτων στους τομείς των επιστημών, της τεχνολογίας, της μηχανικής και της ιατρικής σπουδάζουν στην Ασία. Χώρες της Ασίας −η Κίνα, η Ινδία, η Μαλαισία, η Νότια Κορέα, η Σιγκαπούρη και πολλές (πολλές) άλλες− κυριαρχούν στους τομείς που διαμορφώνουν το παρόν και θα διαμορφώσουν το μέλλον, όπως η κβαντική υπολογιστική, τα προηγμένα υλικά και ούτω καθεξής.

Αντί να δικαιωθώ, λοιπόν, με εκπλήσσει το γεγονός ότι εμείς στη Δύση εξακολουθούμε να δίνουμε τόσο λίγη προσοχή σε αυτές τις χώρες ατομικά ή συλλογικά. Όλοι γνωρίζουν τα ονόματα του Ντόναλντ Τραμπ, του Ντέιβιντ Μπέκαμ, ακόμη και του Νάιτζελ Φάρατζ, αλλά ποιος μπορεί να κατονομάσει τον μεγαλύτερο ποπ σταρ της Κίνας ή τον υπουργό Εμπορίου στα ΗΑΕ, τη Σαουδική Αραβία, τη Μαλαισία, τη Σιγκαπούρη ή την Ινδία; Ποιος καταλαβαίνει γιατί η Ινδονησία έχει δημιουργήσει ένα σχεδόν μονοπώλιο στο νικέλιο ή γιατί το Καζακστάν έχει γίνει βασικός κόμβος στα ενεργειακά δίκτυα που συνδέουν τη Ρωσία και την Κίνα; Ο εικοστός πρώτος αιώνας δεν θα ανήκει στην «Ασία», αλλά στους ιστούς που τη συνδέουν με τον υπόλοιπο κόσμο. Αυτή, από πολλές απόψεις, ήταν πάντα η ιστορία. Το φως προερχόταν πάντα από την Ανατολή. Απλώς πρέπει να θυμόμαστε να κοιτάμε προς τη σωστή κατεύθυνση.

Μαθήματα από το παρελθόν 

Ποια είναι τα δύο πιο σημαντικά μαθήματα που μπορούν να μας διδάξουν σήμερα η ιστορία της βυζαντινής εποχής και οι Δρόμοι του Μεταξιού;

Δύο μαθήματα ξεχωρίζουν από τη βυζαντινή εποχή και την ιστορία των Δρόμων του Μεταξιού, και είναι ιδιαίτερα επίκαιρα σήμερα. Το πρώτο είναι η σημασία των θεσμών. Οι Βυζαντινοί ήταν εξαιρετικοί στην οικοδόμηση ενός διοικητικού συστήματος που άντεξε για περισσότερα από χίλια χρόνια, λειτουργώντας ομαλά ακόμη και σε πολέμους, εισβολές και πολιτικές αναταραχές. Η δημόσια διοίκηση, το φορολογικό σύστημα και η στρατολόγηση του στρατού της αυτοκρατορίας ήταν δομημένα έτσι ώστε να μπορούν να επιβιώσουν ακόμη και όταν οι αυτοκράτορες απεβίωναν. Όταν η Κωνσταντινούπολη λεηλατήθηκε από τους Σταυροφόρους το 1204, η γραφειοκρατία ανασυντάχθηκε στην εξορία και επανιδρύθηκε πρώτα στη Νίκαια και αργότερα πίσω στην πρωτεύουσα το 1261 − απόδειξη θεσμικού βάθους που ξεπερνούσε κάθε μεμονωμένο ηγέτη. Νωρίτερα, υπό τον αυτοκράτορα Ηράκλειο τον 7ο αιώνα, το σύστημα θεματικής επαρχιακής διοίκησης αναδιοργάνωσε τον στρατιωτικό και δημοσιονομικό έλεγχο με τρόπο που επέτρεψε στο Βυζάντιο να επιβιώσει από την απώλεια της Αιγύπτου και της Συρίας και να παραμείνει σταθερό για αιώνες. Αυτό το είδος ανθεκτικότητας −που βασίζεται σε συστήματα και όχι σε προσωπικότητες− είναι κάτι που πολλά σύγχρονα κράτη αγωνίζονται να επιτύχουν σήμερα.

Το δεύτερο μάθημα είναι η διορατικότητα. Οι Βυζαντινοί ήταν εξαιρετικοί στη συλλογή πληροφοριών, στον προγραμματισμό εκ των προτέρων και στην προσαρμογή στις μεταβαλλόμενες συνθήκες. Στα μέσα του 10ου αιώνα, για παράδειγμα, ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ΄ ο Πορφυρογέννητος έστειλε απεσταλμένους μέχρι τον Βόλγα και την Κασπία για να συλλέξουν πληροφορίες σχετικά με νέους εμπορικούς εταίρους και πολιτικές απειλές. Η ίδια συνήθεια προετοιμασίας μπορεί να παρατηρηθεί κατά μήκος των Δρόμων του Μεταξιού ευρύτερα − οι έμποροι και οι διπλωμάτες σε όλη τη σπονδυλική στήλη της Ασίας μοιράζονταν χάρτες, μετεωρολογικά δελτία και δεδομένα τιμών πολύ πριν χρησιμοποιηθεί η λέξη «παγκοσμιοποίηση». Η επαγρύπνηση για τις μεταβολές ισχύος, τις αγορές και το κλίμα βοήθησε τους Βυζαντινούς να προσαρμοστούν εκεί που άλλοι κατέρρευσαν.

Το έργο σας αναδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο οι πολιτισμοί άνθισαν χτίζοντας γέφυρες, όχι τείχη. Στα σημερινά τώρα, όπου πολλά έθνη φαίνεται να γκρεμίζουν τις γέφυρες, ποιες ιστορικές παραλληλίες σας ανησυχούν περισσότερο; Και πέρα από τις προφανείς οικονομικές επιπτώσεις, πώς θα μπορούσε αυτή η νέα εποχή απομονωτισμού να αναδιαμορφώσει τις κοινωνίες, τους πολιτισμούς μας, ακόμη και την κατανόησή μας για τον κόσμο;

Οι πολιτισμοί ευδοκιμούν όταν ανοίγονται στην ανταλλαγή και παραπαίουν όταν στρέφονται προς τα μέσα. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία το καταλάβαινε αυτό καλά: ευημερούσε όταν λειτουργούσε ως γέφυρα μεταξύ κόσμων − για παράδειγμα, μεταξύ της λατινικής χριστιανοσύνης και των ισλαμικών χαλιφάτων, μεταξύ της Μαύρης Θάλασσας και των ιταλικών θαλάσσιων πόλεων-κρατών, ή γενικότερα μεταξύ της Ευρώπης και της Ασίας. Οι αγορές της Κωνσταντινούπολης τον 11ο και 12ο αιώνα έσφυζαν από Βενετούς εμπόρους, Αρμένιους εμπόρους και Άραβες απεσταλμένους. Αυτή η κοσμοπολίτικη ενέργεια ήταν πηγή δύναμης. Αντίθετα, όταν το Βυζάντιο έγινε αμυντικό και καχύποπτο −μετά τη λεηλασία του 1204, για παράδειγμα, ή κατά την τελική οθωμανική προέλαση τον 15ο αιώνα− έγινε εύθραυστο, απομονωμένο και ευάλωτο. Μέρος αυτού είχε να κάνει με πολιτικές και συναισθηματικές αντιδράσεις, αλλά οφειλόταν επίσης σε μεγάλο βαθμό στην οικονομική πίεση: οι κοινωνίες που γίνονται φτωχότερες (ή νομίζουν ότι γίνονται) συχνά κάνουν επιλογές που χειροτερεύουν τα πράγματα.

Το ίδιο μοτίβο διατρέχει την ιστορία των Δρόμων του Μεταξιού. Το άνοιγμα της δυναστείας Τανγκ σε ξένες ιδέες και αγαθά τον 7ο και 8ο αιώνα, για παράδειγμα, δημιούργησε μια από τις πιο χρυσές εποχές του κόσμου. Όταν οι μεταγενέστεροι ηγεμόνες έκλεισαν τα σύνορα και κατέστειλαν τις εξωτερικές επιρροές, οι ορίζοντες της Κίνας στένεψαν και η καινοτομία και η επιστήμη επιβραδύνθηκαν.

Γι’ αυτό με ανησυχεί η τρέχουσα στροφή προς τον προστατευτισμό και την εσωστρεφή πολιτική. Τα τείχη (είτε φυσικά είτε ιδεολογικά) δεν περιορίζουν μόνο το εμπόριο, αλλά και τη φαντασία. Όταν τα έθνη σταματούν να εμπλέκονται, σταματούν και να μαθαίνουν. Ο κίνδυνος είναι οι κοινωνίες να γίνουν πιο αγχωτικές, λιγότερο περίεργες και πιο επιρρεπείς σε μύθους για τη δική τους μοναδικότητα.

Ενας νέος πολυπολικός κόσμος 

Στις μέρες μας φαίνεται («εμείς»: η Δύση) ότι έχουμε την τάση να είμαστε εσωστρεφείς, να διακόπτουμε τους δεσμούς. Είναι αλήθεια ότι ένα διαφορετικό μέρος της «Ανατολής» −δηλαδή η Ρωσία− έχει προκαλέσει σεισμικά σοκ μέσω της επιθετικότητας στην Ουκρανία. Αλλά στον «πλανήτη Τραμπ» όλοι όσοι με κάποιο τρόπο συνδέονται με τη Ρωσία −η Κίνα, η Ινδία, όποιος άλλος− πρέπει να αποκλειστούν. Είναι αυτή μια παροδική τάση ή θα μείνει;

Είναι εύκολο να επικεντρωθούμε στους τρεις μεγάλους −τις ΗΠΑ, τη Ρωσία και την Κίνα− σαν να καθορίζουν μόνο αυτοί την κατεύθυνση του κόσμου. Αλλά η πραγματική ιστορία σήμερα είναι ευρύτερη και πιο περίπλοκη. Υπάρχουν και άλλες δυνάμεις που διαμορφώνουν το μέλλον με αποφασιστικούς τρόπους: η Ινδία, η Ινδονησία, η Τουρκία, η Σαουδική Αραβία, η Βραζιλία, ακόμη και μικρότερα κράτη, όπως τα ΗΑΕ και το Κατάρ, τα οποία, αν και μικρά, έχουν μεγάλη βαρύτητα στα θέματα της ενέργειας, των οικονομικών και της διπλωματίας. Αυτές οι χώρες δεν επιλέγουν απλώς πλευρά. Επιδιώκουν τα δικά τους συμφέροντα, χτίζουν νέες συνεργασίες και ξαναγράφουν τους κανόνες εμπλοκής.

Το ένστικτο αυτής και της προηγούμενης κυβέρνησης Τραμπ είναι να χωρίζει τον κόσμο σε στρατόπεδα −φίλους ή εχθρούς, συμμάχους ή αντιπάλους− και να αφήνει εκτός όσους φαίνονται πολύ κοντά στη Μόσχα ή το Πεκίνο. Αλλά αυτό παραβλέπει την πολυπλοκότητα ενός πολυπολικού κόσμου. Η Ινδία, για παράδειγμα, αγοράζει ρωσικό πετρέλαιο σε μειωμένες τιμές, ενώ παράλληλα επεκτείνει τους δεσμούς της με την Ουάσινγκτον. Η Σαουδική Αραβία συνεργάζεται με την Κίνα στην τεχνολογία και την ενέργεια, ωστόσο παραμένει κεντρικής σημασίας για τα δυτικά αμυντικά δίκτυα. Η Ινδονησία έχει καταστεί απαραίτητη στην παγκόσμια προμήθεια νικελίου, ζωτικής σημασίας για τα ηλεκτρικά οχήματα, και χρησιμοποιεί αυτό το πλεονέκτημα με έξυπνο τρόπο.

Είναι αυτή η τάση προς την απομόνωση μόνιμη; Αμφιβάλλω. Περίοδοι περιχαράκωσης στη Δύση έχουν υπάρξει και στο παρελθόν, για παράδειγμα τη δεκαετία του 1930 ή τη δεκαετία του 1970, και δεν διαρκούν ποτέ επ’ αόριστον. Οι παγκόσμιες προκλήσεις, από την κλιματική αλλαγή μέχρι τη μετανάστευση και την ψηφιακή διακυβέρνηση, απαιτούν διασυνοριακή συνεργασία, είτε μας αρέσει είτε όχι. Αυτό που με ανησυχεί περισσότερο είναι ο τόνος: η ανέμελη υπόθεση ότι η αποδέσμευση είναι μια μορφή και μια δήλωση ισχύος. Η ιστορία υποδηλώνει το αντίθετο: όταν η Δύση υποχωρεί, άλλοι κάνουν ένα βήμα μπροστά − και κανείς δεν περιμένει να ξυπνήσουμε ή να προλάβουμε τη διαφορά.

Πολλοί πιστεύουν ότι γινόμαστε μάρτυρες της ανάδυσης ενός πολυπολικού, και συχνά συγκρουσιακού, κόσμου με νέες σφαίρες επιρροής. Πιστεύετε ότι ζούμε σε μια εποχή αναβίωσης των αυτοκρατοριών; Και αν ναι, τι σημαίνει αυτό για ό,τι συνηθίζαμε να ονομάζουμε «δυτική ηγεμονία» αλλά και την παγκόσμια ισορροπία δυνάμεων;

Κατά κάποιο τρόπο, ναι. Ζούμε σε αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί εποχή της αναβίωσης των αυτοκρατοριών. Κανένα κράτος σήμερα δεν μιλάει ανοιχτά για αυτοκρατορία, αλλά πολλά συμπεριφέρονται με τρόπους που θα ήταν απολύτως οικείοι σε προηγούμενες αυτοκρατορικές δυνάμεις. Βλέπουμε σφαίρες επιρροής να επανασχεδιάζονται −στην Ανατολική Ευρώπη, σε όλη τη Νότια Σινική Θάλασσα, στο Σαχέλ, στο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο, ακόμη και στην Αρκτική− μέσω της στρατιωτικής ενίσχυσης, της οικονομικής μόχλευσης και του ελέγχου των υποδομών, των δεδομένων και όλων των αλυσίδων εφοδιασμού.

Αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα την επιστροφή των επίσημων αυτοκρατοριών, αλλά υποδηλώνει έναν κόσμο όπου η εξουσία αμφισβητείται πιο ανοιχτά και όπου η ικανότητα της Δύσης να καθορίζει την ατζέντα μειώνεται απότομα. Η δυτική πολιτική, οικονομική και πολιτιστική ηγεμονία δεν εξαφανίζεται εν μία νυκτί, αλλά σίγουρα αποδυναμώνεται. Το Ηνωμένο Βασίλειο αντικατέστησε έναν πρωθυπουργό μετά από λιγότερο από πενήντα ημέρες. Η Γαλλία πρόσφατα έσπασε αυτό το ρεκόρ. Η άνοδος της Ακροδεξιάς και της Ακροαριστεράς ανησυχεί πολλούς στην Ευρώπη − και ακόμη και πέρα από αυτήν.

Και φυσικά υπάρχει ο Τραμπ, ο οποίος ανταγωνίζεται και διχάζει. Υπάρχουν πολλά πράγματα που μπορεί κανείς να βάλει στη θετική στήλη, πράγματα στα οποία η πολιτική των ΗΠΑ ήταν αποτελεσματική. Αλλά το χάος με το οποίο αυτό έχει γίνει έβλαψε τη φήμη των ΗΠΑ σε όλο τον κόσμο. Οι Ηνωμένες Πολιτείες και οι σύμμαχοί τους δεν έχουν πλέον δεδομένη την αφοσίωση ή την ηθική υπεροχή τους. Πρέπει να ανταγωνίζονται για την προσοχή, τις επενδύσεις και την επιρροή όπως όλοι οι άλλοι.

Ταυτόχρονα, αναδυόμενες δυνάμεις όπως η Ινδία, η Τουρκία, η Ινδονησία και η Βραζιλία επιβάλλουν τα δικά τους οράματα για την παγκόσμια τάξη − άλλοτε ευθυγραμμισμένες με τη Δύση, άλλοτε όχι. Η Τουρκία, για παράδειγμα, διαθέτει το τρίτο μεγαλύτερο διπλωματικό σώμα στον κόσμο. Θα πρέπει να σκεφτούμε γιατί και τι προσπαθούν να επιτύχουν οι Τούρκοι διπλωμάτες.

Και φυσικά τριγύρω και άλλοι πολλοί προσπαθούν να αυξήσουν την επιρροή τους. Στο μεταξύ, η Ρωσία παρουσιάζει τις ενέργειές της στην Ουκρανία ως μέρος ενός ευρύτερου αγώνα κατά της δυτικής κυριαρχίας, κάτι που βρίσκει πρόσφορο έδαφος, ειδικά σε πολλά μέρη της Αφρικής. Η Κίνα επίσης αμφισβητεί επανειλημμένα την υπάρχουσα παγκόσμια τάξη, απαιτώντας μεταρρυθμίσεις  και ενθαρρύνοντας και άλλους να κάνουν το ίδιο. Λίγοι αμφιβάλλουν, ωστόσο, ότι ο κύριος στόχος του Πεκίνου είναι η ενίσχυση της θέσης της Κίνας στον κόσμο, και όχι των άλλων.

Οπότε ναι, η αυτοκρατορική σκέψη έχει επιστρέψει. Η επιρροή εξαρτάται από την ικανότητα που έχει κάποιος να ακούει, να εμπλέκεται και να πείθει. Αλλά δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι βλέπουμε τις υψηλότερες δαπάνες για την άμυνα και τα οπλικά συστήματα εδώ και πολλές, πολλές δεκαετίες. Ζούμε σε επικίνδυνες εποχές.

Πολλαπλές αλληλοεπικαλυπτόμενες επαναστάσεις

Υπάρχουν περίοδοι στην ιστορία που μοιάζουν με τη δική μας; Φαίνεται σαν να βρισκόμαστε σε μια επαναστατική περίοδο;

Όχι, ή τουλάχιστον όχι ακόμα. Ο κόσμος μας μπορεί να μοιάζει με έναν κόσμο στα πρόθυρα της καταστροφής, και ίσως κάλλιστα κάτι τέτοιο να συμβεί, αλλά δεν ζούμε σε μια εποχή όπως εκείνη του Πρώτου ή του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Δεν είναι η εποχή των φρικαλεοτήτων του ελληνικού Εμφυλίου, και σίγουρα ο κόσμος μας δεν είναι σαν τον κόσμο στον οποίο μεγάλωσα εγώ− όταν η γενιά μου ήταν βέβαιη ότι η αντιπαλότητα μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ θα οδηγούσε όχι μόνο σε σύγκρουση, αλλά και στη χρήση πυρηνικών όπλων και σε βέβαιη αμοιβαία καταστροφή.

Αυτό που κάνει, ωστόσο, το σήμερα τόσο απρόβλεπτο είναι ότι ζούμε μέσα σε πολλαπλές αλληλεπικαλυπτόμενες επαναστάσεις: τεχνολογικές, γεωπολιτικές, περιβαλλοντικές, ιατρικές και δημογραφικές. Και όλες αυτές εκτυλίσσονται ταυτόχρονα. Οποιαδήποτε από αυτές μόνη της θα ήταν αποσταθεροποιητική. Μαζί δημιουργούν μια αίσθηση αστάθειας που είναι δύσκολο να αποκωδικοποιηθεί και ακόμη πιο δύσκολο κανείς να τη διαχειριστεί. 

Επιπλέον, υπάρχει η συγκέντρωση τεράστιου πλούτου και η αυξανόμενη προθυμία μιας χούφτας ανθρώπων να τον χρησιμοποιήσουν για να διαμορφώσουν την παγκόσμια πολιτική. Προσωπικότητες όπως ο Ίλον Μασκ, που μπορούν να επηρεάσουν την πορεία των πολέμων μέσω του ελέγχου των δορυφορικών δικτύων, ή ιδιώτες χρηματοδότες όπως ο Πίτερ Τιλ και τα μεγάλα κρατικά επενδυτικά ταμεία που κατευθύνουν εκατοντάδες δισ. δολάρια προς πολιτικούς και στρατηγικούς στόχους, αποτελούν μέρος ενός νέου είδους ελίτ εξουσίας − μη εκλεγμένης, σε μεγάλο βαθμό ανεξάρτητης, με ισχυρές πολιτικές ατζέντες και ολοένα και πιο παγκόσμιας εμβέλειας.

Οπότε ναι, εύλογα η εποχή μας μοιάζει να είναι επανασταστική. Μπορεί να βρισκόμαστε στην αυγή μιας εποχής πλήρους αναταραχής, αλλά δεν είμαστε ακόμη στην εποχή της κρίσης. Αυτό μπορεί να ακολουθήσει. Ελπίζω να μη συμβεί.

Δημογραφικό και κλίμα

Σύμφωνα με πολλές εκτιμήσεις, στο όχι και τόσο μακρινό μέλλον 8 από τους 10 κατοίκους του πλανήτη μας θα κατάγονται από την Ασία ή την Αφρική. Τι σημαίνει αυτό για τις μετακινήσεις πληθυσμών στις επόμενες δεκαετίες; Μπορεί να επικρατήσει μια εσωστρεφής στάση;

Μέχρι το 2050, η Ασία και η Αφρική μαζί θα αντιπροσωπεύουν σχεδόν το 80% του παγκόσμιου πληθυσμού − περίπου 7,6 δισ. ανθρώπους από το προβλεπόμενο παγκόσμιο σύνολο των 9,7 δισ. Ο πληθυσμός της Αφρικής προβλέπεται να διπλασιαστεί στα 2,5 δισ., ενώ της Ασίας θα παραμείνει σε γενικές γραμμές σταθερός στα περίπου 5 δισ., αν και με σημαντικές αλλαγές στο εσωτερικό της ηπείρου: η Ινδία, για παράδειγμα, θα έχει σχεδόν 1,7 δισ. ανθρώπους, ενώ ο πληθυσμός της Κίνας θα μειωθεί απότομα. Αυτές οι δημογραφικές αλλαγές από μόνες τους θα θέσουν σε κίνηση τεράστιες μετακινήσεις ανθρώπων − από την ύπαιθρο στις πόλεις, από τις φτωχότερες στις πλουσιότερες περιοχές, και από τις περιοχές που έχουν πληγεί περισσότερο από την κλιματική αλλαγή σε εκείνες που είναι σε θέση να διατηρήσουν τη ζωή τους σε καλύτερη θέση.

Ήδη, περισσότεροι από 280 εκατ. άνθρωποι ζουν εκτός της χώρας γέννησής τους. Η Παγκόσμια Τράπεζα αναμένει ότι ο αριθμός αυτός θα αυξηθεί απότομα καθώς η ξηρασία, η ζέστη και οι συγκρούσεις εντείνονται. Η περιοχή του Σαχέλ, για παράδειγμα, θερμαίνεται 1,5 φορές ταχύτερα από τον παγκόσμιο μέσο όρο. Η Κεντρική Ασία διπλασιάζεται. Ορισμένα μέρη της Νότιας Ασίας αντιμετωπίζουν τακτικές θερμοκρασίες υγρού βολβού που πλησιάζουν τα όρια της ανθρώπινης επιβίωσης. Η κινητικότητα σε αυτά τα πλαίσια δεν θα είναι επιλογή, αλλά αναγκαιότητα.

Σε αυτό το πλαίσιο, η ιδέα ότι οι κοινωνίες στην Ευρώπη ή τη Βόρεια Αμερική μπορούν απλώς να κλείσουν τις πόρτες τους φαίνεται όχι μόνο ηθικά αμφισβητήσιμη, αλλά και στρατηγικά αφελής. Οι ελλείψεις εργατικού δυναμικού, η γήρανση του πληθυσμού και η ζήτηση για εργαζόμενους στον τομέα της φροντίδας, των κατασκευών αλλά και για ταλέντα στον τομέα της τεχνολογίας απαιτούν την εντελώς αντίθετη στρατηγική. Η Ιαπωνία και η Νότια Κορέα, που παραδοσιακά ήταν επιφυλακτικές απέναντι στη μετανάστευση, πειραματίζονται ήδη με επιλεκτικά συστήματα βίζας. Τα κράτη του Κόλπου αναδιαμορφώνουν τις οικονομίες τους γύρω από την απομακρυσμένη και ευέλικτη εργασία. Το ίδιο ισχύει και για την ΕΕ.

Έτσι, η μεγάλη δημογραφική κλίση προς την Ασία και την Αφρική θα καταστήσει την κινητικότητα το καθοριστικό χαρακτηριστικό του επόμενου μισού αιώνα. Η πρόκληση, καθώς και η ευκαιρία, είναι να διαχειριστούμε αυτήν την κινητικότητα έξυπνα, ανθρώπινα και με γνώμονα το κοινό μέλλον ενός κόσμου που θα είναι νεότερος, πιο αστικός, και πιο διασυνδεδεμένος από ποτέ.

Σκέφτομαι επίσης πολύ τις στρατηγικές τρωτότητες αυτή τη στιγμή. Προσκλήθηκα στο Νο 10 της Ντάουνινγκ Στριτ στα τέλη του 2019 και με προειδοποίησαν για τον κίνδυνο πανδημίας, αλλά και για την έλλειψη ενός παγκόσμιου σχεδίου για την αντιμετώπισή της. Η συγκυρία δεν θα μπορούσε να είναι ακριβέστερη, κατά μία έννοια, καθώς ο Covid-19 επρόκειτο να ξεσπάσει. Υπάρχουν μερικές άλλες απειλές για τις οποίες πρέπει να προετοιμαστούμε αυτή τη στιγμή, καθώς και πολλές ευκαιρίες επίσης.

Το βιβλίο σας στο Οι μεταμορφώσεις της γης (σ.σ. Κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Αλεξάνδρεια) υποστηρίζει πειστικά ότι το κλίμα υπήρξε καθοριστικός παράγοντας στην πορεία των πολιτισμών. Υπό το πρίσμα της επιταχυνόμενης κλιματικής κρίσης που αντιμετωπίζουμε, ποια μαθήματα μπορούμε να αντλήσουμε από το παρελθόν −από κοινωνίες που προσαρμόστηκαν και από εκείνες που δεν το έκαναν− για να διαμορφώσουμε την απάντησή μας στο ζήτημα σήμερα;

Το κλίμα ήταν ανέκαθεν μια αποφασιστική δύναμη, μια δύναμη που μπορεί να υπονομεύσει ακόμη και τις ισχυρότερες κοινωνίες ή, αντίθετα, να εμπνεύσει εξαιρετική ανθεκτικότητα και καινοτομία. Τα μαθήματα από το παρελθόν είναι έντονα και επείγοντα.

Ένα καλό παράδειγμα αυτού είναι η παρακμή του πολιτισμού των Μάγια γύρω στον 9ο αιώνα. Έχουμε απίστευτα νέα δεδομένα που δείχνουν ότι μια διαδοχή έντονων ξηρασιών επηρέασε την αγροτική παραγωγή και έθεσε σε κίνδυνο τα αστικά συστήματα ύδρευσης. Αυτό οδήγησε σε απώλεια εμπιστοσύνης στις παραδοσιακές ηγετικές δομές καθώς και στα συστήματα πεποιθήσεων. Οδήγησε επίσης σε μείωση των εσόδων, η οποία κατέστειλε το εμπόριο και ενθάρρυνε τόσο τη μαζική μετανάστευση όσο και τη χρήση βίας. Οι Μάγια δεν έπεσαν εξαιτίας μιας μόνο καταστροφής, αλλά επειδή τα πολιτικά και κοινωνικά τους συστήματα δεν μπόρεσαν να προσαρμοστούν. Τα ίδια πρότυπα είναι ορατά σε πολλές άλλες περιόδους − όπως στην κατάρρευση της ύστερης Εποχής του Χαλκού (περίπου 1200 π.Χ.), για παράδειγμα, όταν η ξηρασία, η αποτυχία των καλλιεργειών και ο εκτοπισμός σε όλη την ανατολική Μεσόγειο συνέβαλαν στην πτώση μεγάλων δυνάμεων όπως οι Μυκήνες και η Αυτοκρατορία των Χετταίων. Αντιθέτως, οι Βυζαντινοί τον 6ο και 7ο αιώνα αντιμετώπισαν μια περίοδο ηφαιστειακής ψύξης και πανδημίας αναδιαρθρώνοντας την οικονομία τους, εισάγοντας νέες καλλιέργειες και μεταρρυθμίζοντας τα φορολογικά και διοικητικά τους συστήματα − μια υπενθύμιση ότι η ευελιξία και όχι η πολιτική επίδειξη είναι που καθορίζει την επιβίωση.

Όλα αυτά έχουν σημασία εδώ και τώρα. Αναφέρω απλώς την είδηση ότι οι πρώτοι έξι μήνες του τρέχοντος έτους οδήγησαν σε ζημιές 100 δισ. δολαρίων μόνο στις ΗΠΑ ως αποτέλεσμα πλημμυρών, πυρκαγιών, ανεμοστρόβιλων και άλλων. Αυτό ασκεί πίεση στις κοινότητες, στις περιφέρειες αλλά και στα εθνικά συστήματα.

Υποθέτω ότι το βασικό δίδαγμα είναι ότι όσοι επένδυσαν στη γνώση, την αποθήκευση και την προνοητικότητα τα βγάζουν πέρα καλύτερα. Τα δεδομένα και οι πληροφορίες είναι τα εργαλεία που μετατρέπουν την κρίση σε ευκαιρία. Το παρελθόν προειδοποιεί επίσης ότι η άρνηση και η καθυστέρηση είναι μοιραίες: οι περιβαλλοντικοί κραδασμοί εκθέτουν την ανισότητα και μεγεθύνουν την πολιτική αδυναμία.

Γεωγραφία και παγκόσμια πολιτική

Χερσαίες ή θαλάσσιες δυνάμεις; Ο Mάκιντερ και η έννοια/άποψή του για την «Καρδιά της Γης» (Heartland) έχουν το πάνω χέρι στις μέρες μας; Είναι η γεωπολιτική/γεωστρατηγική ο καθοριστικός παράγοντας για το μέλλον; Καθορίζει η γεωγραφία τα πάντα;

Δεν είμαι σίγουρος γιατί πρέπει να διαλέξουμε ένα από τα δύο. Δεν λειτουργεί έτσι η πραγματικότητα. Τα λιμάνια συνδέουν τις παράκτιες περιοχές με την ενδοχώρα, επομένως φαίνεται περίεργο να τις αντιμετωπίζουμε ως ξεχωριστές και διακριτές. Πάντα ήμουν επιφυλακτικός με την ιδέα ότι βοηθάει να διαιρέσουμε τον κόσμο σε χερσαίες ή θαλάσσιες δυνάμεις, λες και η γεωγραφία υπαγορεύει το πεπρωμένο με τόσο αυστηρούς όρους. Η θέση του Mάκιντερ για την «Καρδιά της Γης» (ότι όποιος ελέγχει τον μεγάλο ηπειρωτικό πυρήνα της Ευρασίας διοικεί τον κόσμο) ήταν λαμπρή για την εποχή της, αλλά ήταν επίσης προϊόν μιας πολύ συγκεκριμένης στιγμής: της εποχής της αυτοκρατορίας, των σιδηροδρόμων και του εδαφικού ανταγωνισμού.

Σήμερα, τα όρια είναι πολύ πιο θολά. Ενδιαφέρομαι λιγότερο για την ίδια την «Καρδιά της Γης» και περισσότερο για τις συνδέσεις που τη διατρέχουν και την περιβάλλουν − τα δίκτυα εμπορίου, ενέργειας, δεδομένων και επικοινωνίας που συνδέουν τις ηπείρους μεταξύ τους. Η πραγματική ιστορία της εξουσίας δεν βρίσκεται πλέον σε κάποια συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή, αλλά στα ενδιάμεσα διαστήματα: καλώδια οπτικών ινών κάτω από τη θάλασσα, σιδηροδρομικοί διάδρομοι μέσω της Κεντρικής Ασίας, αγωγοί από την Κασπία έως την Ανατολική Μεσόγειο, αλυσίδες εφοδιασμού που εκτείνονται από το Σεντζέν έως το Ρότερνταμ και ψηφιακές διαδρομές που μεταφέρουν ιδέες και κεφάλαια σε πραγματικό χρόνο.

Αυτό δεν σημαίνει ότι η γεωγραφία δεν έχει σημασία, κάθε άλλο: η γεωγραφία εξακολουθεί να οριοθετεί τις δυνατότητες. Στην Ελλάδα, δεν μπορείς να ξεφύγεις από τη βαρυτική έλξη της νοτιοανατολικής Ευρώπης, της Τουρκίας και του Αιγαίου. Για τη Φινλανδία, η Ρωσία, η Βαλτική και ο βορράς θα διαμορφώνουν πάντα τους ορίζοντές της. Η γεωγραφία παραμένει το σκηνικό στο οποίο ξεδιπλώνεται η ιστορία. Αλλά η παράσταση έχει αλλάξει: οι ηθοποιοί κινούνται πλέον σε πολλαπλές διαστάσεις ταυτόχρονα − φυσική, ψηφιακή, οικονομική και οικολογική.

Έτσι, με αυτή την έννοια, η αντίθεση ανάμεσα στον κόσμο της ξηράς και τον κόσμο της θάλασσας του Mάκιντερ έχει δώσει τη θέση της σε έναν πολύ πιο περίπλοκο κόσμο, όπου το πραγματικό μέτρο της δύναμης έγκειται στο ποιος μπορεί να πλοηγηθεί στους χώρους που συνδέουν και τους δύο.

Η σωστή πλευρά της ιστορίας; 

Στην αρχαιότητα, οι αυτοκρατορίες –η Βυζαντινή ή νωρίτερα η Ρωμαϊκή– χρησιμοποιούσαν μισθοφόρους ή/και διεξήγαν πολέμους δι’ αντιπροσώπων. Πιστεύετε ότι η τρέχουσα εκδοχή, π.χ. αυτή που ζούμε στο πλαίσιο της Ουκρανίας, είναι γεωπολιτικά, ιστορικά, ηθικά βιώσιμη/υπερασπίσιμη – μακροπρόθεσμα, δηλαδή;

Οι μισθοφόροι ήταν πάντα πολιτικά φθηνότεροι από τους κληρωτούς. Η πρόσληψη άλλων για να πολεμήσουν γλιτώνει τους ηγέτες από το πολύ μεγαλύτερο πολιτικό κόστος της αποστολής των παιδιών των ελίτ και των μεσαίων τάξεων στον πόλεμο. Αυτό ίσχυε για τους Ρωμαίους και τους Βυζαντινούς − οι οποίοι βασίζονταν σε μεγάλο βαθμό σε βοηθητικές δυνάμεις, ομοσπονδιακές δυνάμεις και ξένες φρουρές. Και αυτό εξακολουθεί να ισχύει σήμερα. Στις σύγχρονες δημοκρατίες, όπου η δημόσια όρεξη για θυσίες έχει μειωθεί, ο πειρασμός να ανατεθεί η μάχη σε ιδιωτικές στρατιωτικές εταιρείες (PMC) ή σε ξένους πληρεξουσίους είναι ισχυρός.

Ένα πράγμα το οποίο έχω παρατηρήσει εδώ στην Ευρώπη και στη Δύση είναι ότι η σημερινή γενιά δεν αισθάνεται την ίδια υποχρέωση να αγωνιστεί για τη χώρα της ή για την «ελευθερία» με τον ίδιο τρόπο που αισθάνονταν οι γονείς και οι παππούδες της. Οι δείκτες που μετρούν την προθυμία στρατολόγησης στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε όλη την Ευρώπη σημειώνουν κατακόρυφη πτώση. Οι δημοσκοπήσεις δείχνουν σταθερά ότι η πλειοψηφία των νεότερων πολιτών θα ήταν απρόθυμη να πάρει τα όπλα ακόμη και απέναντι σε μια εθνική κρίση. Αυτό αντανακλά μια βαθύτερη πολιτισμική μετατόπιση: έναν κόσμο στον οποίο ο πόλεμος θεωρείται κάτι που διεξάγεται από ειδικούς, από μηχανές ή από άλλους, όχι από «εμάς».

Το πρόβλημα είναι ότι αυτό το είδος αποστασιοποίησης κάνει τους πολέμους δι’ αντιπροσώπων να φαίνονται, τόσο ηθικά όσο και πολιτικά, βολικοί. Και αυτό είναι σημαντικό, επειδή πολλοί από τους μεγάλους (ή χειρότερους) πολέμους του κόσμου ξεκινούν στο περιθώριο και όχι μεταξύ δύο μεγάλων δυνάμεων. Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος ξέσπασε στα Βαλκάνια, όπου η Σερβία ενήργησε ως αντιπρόσωπος για τις αντιπαλότητες μεταξύ ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών που ξέφευγαν από τον έλεγχο. Ή, πιο γνωστό, στην αρχαία Ελλάδα, ο Πελοποννησιακός Πόλεμος που ξέσπασε το 431 π.Χ. δεν ξεκίνησε με την Αθήνα και τη Σπάρτη να συγκρούονται μετωπικά, αλλά μέσω των αντίπαλων συμμαχιών τους −της Κορίνθου, της Κέρκυρας και της Ποτίδαιας−, των οποίων οι τοπικές συγκρούσεις προσέλκυσαν τα μεγαλύτερα κράτη.

Αυτό είναι που κάνει τον σημερινό κόσμο τόσο άβολο. Η χρήση μισθοφόρων και πληρεξουσίων μπορεί να φαίνεται ένας αποτελεσματικός τρόπος διαχείρισης του κινδύνου, αλλά κάνει επίσης την κλιμάκωση ευκολότερη, τη λογοδοσία δυσκολότερη και τα ηθικά όρια πιο θολά. Αξίζει να λάβουμε αυτά τα ιστορικά παραδείγματα ως προειδοποίηση ότι δεν δίνεται επαρκής προσοχή στο πώς οι κρίσεις μπορούν να κλιμακωθούν σε μια επική τραγωδία.

Βλέπουμε μια κατάρρευση του διεθνούς δικαίου, από την Ουκρανία μέχρι τη Γάζα. Σε μια προσπάθεια να δικαιολογήσουν τις πράξεις τους, πολλοί πολιτικοί υποστηρίζουν ότι βρίσκονται στη «σωστή πλευρά της Ιστορίας». Υπάρχει «σωστή πλευρά της Ιστορίας» και, αν ναι, πού βρίσκονται σήμερα η Δύση και η Ανατολή;

Είναι μια πολύ καλή ερώτηση και όχι εύκολη στην απάντηση. Στην Ιστορία συνήθως δεν υπάρχουν ξεκάθαρα «σωστές» ή «λάθος» πλευρές και αυτό εξαρτάται από το ποιος αφηγείται την Ιστορία − και πότε. Η φράση «σωστή πλευρά της Ιστορίας» συχνά λέει περισσότερα για την αυτοπεποίθηση παρά για την αλήθεια, καθώς και για το ποιος γράφει αυτές τις ιστορίες εξαρχής.

Αυτό που είναι σαφές, ωστόσο, είναι ότι τόσο η Δύση (ως ένα περίπου ενιαίο μπλοκ) όσο και οι πολλές φωνές στην Ανατολή θεωρούν τους εαυτούς τους ως υπερασπιστές της τάξης, της νομιμότητας και της δικαιοσύνης. Απλώς τυχαίνει να ορίζουν αυτές τις έννοιες με διαφορετικούς, ακόμη και αντιφατικούς, τρόπους. Η Δύση επικαλείται ένα σύστημα βασισμένο σε κανόνες, που βοήθησε η ίδια να δημιουργηθεί. Άλλοι υποστηρίζουν ότι αυτοί οι κανόνες δεν εφαρμόστηκαν ποτέ ομοιόμορφα και τώρα επιδιώκουν να τους ξαναγράψουν. Και έχουμε και κορυφαίους αξιωματούχους στις ΗΠΑ να ισχυρίζονται τελευταία ότι η μεταπολεμική παγκόσμια τάξη χρησιμοποιήθηκε κατά των εθνικών συμφερόντων των ΗΠΑ. Σοβαρά;