Συγγραφέας, ερευνήτρια, καθηγήτρια στη Σχολή Δημόσιας Πολιτικής McCourt στο Πανεπιστήμιο Georgetown, πρώην τεχνική διευθύντρια του Standford Internet Obesrvatory, έναν ακαδημαϊκό και ανεξάρτητο φορέα μελέτης της παραπληροφόρησης, η Renée DiResta είναι ίσως μια από τις σημαντικότερες ειδικούς σε θέματα διαδικτυακής χειραγώγησης. Το 2018 ηγήθηκε μιας έρευνας της Γερουσίας των Ηνωμένων Πολιτείων στις δραστηριότητες του διαβόητου ρωσικού Internet Research Agency, το ρωσικού φορέα που επιδίδεται σε πράξεις διαδικτυακής προπαγάνδας και επιρροής – γνωστό ίσως σε ορισμένους και ως σπίτι των «τρολ από το Ολγκίνο» ή των «bots του Κρεμλίνου». 

Tον περασμένο Ιούνιο, η DiResta δημοσίευσε ένα πολύ σημαντικό βιβλίο με τίτλο «The Invisible Rulers: The People Who Turn Lies into Reality», στο οποίο διερευνά την αλληλεπίδραση μεταξύ των influencers, των αλγορίθμων και του διαδικτυακού κοινού. Όπως υποστηρίζει, αυτός ο μηχανισμός υπονομεύει σκόπιμα τη νομιμοποίηση των θεσμών της δημοκρατίας. Συμπυκνώνει δε τα συμπεράσματά της μετά από χρόνια μελέτης του τρόπου λειτουργίας της ψευδοεπιστήμης, των θεωριών συνομωσίας, των πληροφοριακών πολέμων ανάμεσα στα κράτη και φυσικά της πολιτικής προπαγάνδας. Η Οικονομική Επιθεώρηση συνομίλησε μαζί της για τη σημασία της διάκρισης ανάμεσα σε παραπληροφόρηση και προπαγάνδα, τον τρόπο με τον οποίο τα κοινωνικά δίκτυα αλλάζουν τη μορφή των μηνυμάτων της τελευταίας, αλλά και τις πιθανές άμυνες που μπορεί κανείς να υψώσει απέναντι στις απόπειρες διαδικτυακής χειραγώγησης, που στο μέλλον όλο και θα αυξάνονται.  

Misinformation, disinformation και προπαγάνδα

H προπαγάνδα δεν είναι σύγχρονο φαινόμενο. Ήταν ένα από τα εργαλεία των κυβερνώντων ήδη από την εποχή της αρχαίας Ελλάδας και την αρχαίας Ρώμης. Υποστηρίζετε, όμως, ότι οι μηχανισμοί της έχουν πλέον αλλάξει και ότι οι λέξεις παραπληροφόρηση (misinformation) και συνειδητή παραπληροφόρηση (disinformation) ίσως να μην είναι επαρκείς για να περιγράψουν αυτό που συμβαίνει σήμερα. Μπορείτε να μας εξηγήσετε γιατί; 

Η έννοια της παραπληροφόρησης προϋποθέτει ότι υπάρχει κάπου ένα ζήτημα με τα γεγονότα, ότι κάποιος έχει κάνει κάποιο λάθος. Αυτός είναι ο συνήθης ορισμός που χρησιμοποιούμε. Από την άλλη, η συνειδητή παραπληροφόρηση αναφέρεται σε μια πολύ συντονισμένη εκστρατεία, μια πολύ σκόπιμη προσπάθεια χειραγώγησης του κοινού και εξαπάτησής του. Υπάρχει, λοιπόν, είτε το στοιχείο των ψεύτικων (fake) ανθρώπων, των ψεύτικων λογαριασμών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, των ψεύτικων ισχυρισμών, των ψεύτικων μέσων ενημέρωσης, των λεγόμενων front media, είτε μια χειραγώγηση των αλγόριθμων των κοινωνικών δικτύων ώστε να εμφανίζεται ότι κάτι είναι δημοφιλές (trending), ακόμα κι αν δεν είναι. Υπάρχει λοιπόν μια πολύ συντονισμένη και σκόπιμη προσπάθεια να διαμορφωθεί η δημόσια πρόσληψη ενός συγκεκριμένου θέματος, η οποία λαμβάνει χώρα συνήθως σε μια μάλλον παρατεταμένη χρονική περίοδο. 

Η προπαγάνδα είναι μια λέξη που έχουμε εδώ και αιώνες, και αναφέρεται στην πληροφόρηση που έχει ατζέντα, που συχνά έχει μια συγκεκριμένη οπτική, και προσπαθεί να ευθυγραμμίσει το κοινό με τις πεποιθήσεις ή τις απόψεις του ατόμου που βρίσκεται πίσω από το περιεχόμενο ή να το κάνει να υιοθετήσει. Η πρόθεση εδώ είναι να πείσεις κάποιον. Να τον ενεργοποιήσεις, να του κεντρίσεις το ενδιαφέρον και να τον μετακινήσεις προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση πιθανώς. Και αυτό που βλέπουμε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι πολύ πιο συχνά πολιτική προπαγάνδα, και όχι παραπληροφόρηση. Υπάρχουν πολύ σπάνια λανθασμένα γεγονότα στο είδος του περιεχομένου που κάνει πολλούς ανθρώπους να εξεγείρονται ενάντια στα κοινωνικά δίκτυα που το εμφανίζουν και το ενισχύουν. Οπότε νομίζω ότι η λέξη που χρησιμοποιούμε («παραπληροφόρηση») δεν χάνει μόνο το είδος του περιεχομένου, χάνει και τον ρόλο που αυτό διαδραματίζει στην επικοινωνία. Δεν έχουμε εδώ να κάνουμε με ένα απλό λάθος.

Ας χρησιμοποιήσουμε ένα συγκεκριμένο παράδειγμα, τον ισχυρισμό ότι οι άνθρωποι έτρωγαν τα κατοικίδια στο Σπρίνγκφιλντ του Οχάιο κατά τη διάρκεια της αμερικανικής προεδρικής εκστρατείας.

Ένα εντελώς τυχαίο, απλό παράδειγμα…

Εντελώς! Λοιπόν, αν στην εν λόγω περίπτωση το ζήτημα ήταν απλώς η παραπληροφόρηση, τότε από τη στιγμή που ο κυβερνήτης της πολιτείας και η αστυνομία το διέψευσαν, τότε κάποιος που το πίστευε μέχρι τότε, θα έπρεπε να αλλάξει την άποψή του. «Συγγνώμη, έγινε λάθος, λάθος πληροφορία». Δεν συμβαίνει όμως αυτό. Και τούτο διότι στην πραγματικότητα, η ιστορία που μόλις σας είπα δεν είναι μια ιστορία για ανθρώπους που τρώνε, υποτίθεται, κατοικίδια. Είναι μια αλληγορική εκστρατεία προπαγάνδας σχετικά με το ποιος έχει το δικαίωμα να βρίσκεται σε ένα συγκεκριμένο μέρος, σχετικά με το ποιος μπορεί να καταναλώνει αμερικανικούς πόρους, σχετικά με το ποιος είναι και ποιος δεν είναι, εντέλει, Αμερικανός. Πρέπει λοιπόν να το λάβουμε υπόψη αυτό, πρέπει να το αναγνωρίσουμε ως αυτό που είναι, αν θέλουμε να αρχίσουμε να συζητάμε για το πώς θα το αντιμετωπίσουμε.

Το μήνυμα και το μέσο 

Με ποιους τρόπους έχει αλλάξει η προπαγάνδα και οι τρόποι εξάπλωσής της, για παράδειγμα σε σύγκριση με δέκα ή είκοσι χρόνια πίσω; Είναι η τεχνολογία η κρίσιμη αλλαγή; 

Όχι, δεν νομίζω. Σημασία έχει εδώ η δομή. Ένας Γάλλος φιλόσοφος και κοινωνιολόγος της δεκαετίας του ’60, ο Ζακ Ελλύλ, έγραψε αρκετά για τον ρόλο που παίζει η τεχνολογία στην προπαγάνδα. Αυτό που βλέπουμε είναι μετατοπίσεις στο εκάστοτε μήνυμα, ώστε αυτό να ανταποκρίνεται στις ανάγκες της εκάστοτε νέας τεχνολογίας. Έτσι, όταν ανακαλύψαμε το τυπογραφείο, είχαμε φυλλάδια. Καθώς προχωράμε προς το ραδιόφωνο, βλέπουμε να εμφανίζονται διαφορετικά είδη προπαγάνδας. Βλέπουμε ανθρώπους που προσποιούνται ότι είναι άλλοι από αυτοί που είναι στο ραδιόφωνο. Αυτό ήταν κάτι που έκαναν οι Βρετανοί στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Και μετά έχουμε την άνοδο της τηλεόρασης. Συγκεκριμένες μορφές περιεχομένου που ταιριάζουν στο τηλεοπτικό μέσο μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να αφηγηθούν μια ιστορία πιο πειστικά. Έτσι, ένα επεξεργασμένο βίντεο είναι ίσως πιο πειστικό από το να διαβάσετε τον ίδιο ισχυρισμό σε μια εφημερίδα. Επομένως, υπάρχουν διαφορετικοί τρόποι με τους οποίους το μέσο διαμορφώνει το πώς παράγεται το περιεχόμενο, αλλά και ποιο περιεχόμενο παράγεται. 

Και μετά τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αλλάζουν επίσης τη δυναμική, τον τρόπο με τον οποίο το μήνυμα προσαρμόζεται στην πλατφόρμα ή στο μέσο, θα λέγαμε. Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ο στόχος είναι να κάνετε άλλους ανθρώπους να συμμετέχουν στη διαδικασία. Άρα το κοινό δεν είναι απλώς ένας παθητικός αποδέκτης. Το κοινό θα κάνει κλικ στο κουμπί «μου αρέσει». Θα κάνει κλικ στο κουμπί «share». Έτσι ο δημιουργός ωθείται να παράγει εκείνο το είδος του περιεχομένου που το κοινό θα θέλει να μοιραστεί. Κινητροδοτείται να απευθύνεται πολύ άμεσα σε συγκεκριμένα, εξειδικευμένα είδη κοινού, που πιστεύει ότι είναι πιθανό να πάρουν το περιεχόμενό του και να το ενισχύσουν. Αυτό είναι που βλέπουμε σήμερα να συμβαίνει με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Μεταβάλλουν τον τύπο του περιεχομένου που παράγεται. Αυτό που επίσης αλλάζει είναι το πιθανό κοινό, επειδή στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορεί κανείς να στοχεύσει αρκετά αναλυτικά και να κάνει πολλά περισσότερα για να κινητοποιήσει το κοινό, ώστε αυτό να γίνει ενεργός συμμετέχων και να δημιουργήσει και το ίδιο μηνύματα. 

Influencers, αλγόριθμοι, κοινό

Στο βιβλίο σας The Invisible Rulers: The People Who Turn Lies into Reality (Οι άγνωστοι «οδηγοί»: οι άνθρωποι που μετατρέπουν την αλήθεια σε ψέμα), μιλάτε για μια τριγωνική σχέση της προπαγάνδας, που περιλαμβάνει τους influencers, τους αλγόριθμους και το κοινό. Μπορείτε να μας εξηγήσετε τι εννοείται και πώς αυτό συνδέεται με τα παραπάνω; 

Για πολύ καιρό, οι πληροφορίες μετακινούνταν από την κορυφή προς τα κάτω. Οι άνθρωποι που ήλεγχαν εφημερίδες, τηλεοπτικούς ή ραδιοφωνικούς σταθμούς ήλεγχαν κατά κάποιο τρόπο τα μέσα διανομής της πληροφορίας, και έτσι ήλεγχαν, επεξεργάζονταν, καθόριζαν τι είδους περιεχόμενο θα έβγαινε στους σταθμούς για τους οποίους ήταν υπεύθυνοι. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης επιτρέπουν στον οποιονδήποτε να δημιουργήσει ένα μήνυμα. Η άνοδος των μέσων κοινωνικής δικτύωσης είναι στην πραγματικότητα μια ιστορία ανθρώπων που αρχίζουν να συνειδητοποιούν ότι μπορούν να δημιουργήσουν περιεχόμενο μόνοι τους. Και με την πάροδο του χρόνου, βλέπουμε μερικούς ανθρώπους που γίνονται πολύ, πολύ καλοί σε αυτό. Και το κάνουν ακόμη και ως επάγγελμα, πληρώνονται γι’ αυτό. 

Ο όρος που επινοούν εκείνοι που ασχολούνται με το marketing για να τους περιγράψουν είναι influentials, στην αρχή, και στη συνέχεια influencers. Τα τελευταία είναι άτομα που είναι μέλη συγκεκριμένων κοινοτήτων και μιλούν πολύ για την εμπειρία τους από πρώτο χέρι σαν μέλη αυτών των κοινοτήτων. Πολλοί από τους πρώτους influencers ήταν μαμάδες που έμεναν στο σπίτι και φρόντιζαν τα παιδιά τους όλη μέρα. Και για να βρουν μια δημιουργική διέξοδο, άρχισαν να γράφουν blog, να λένε ιστορίες και τελικά να κάνουν βίντεο για τα παιδιά τους. Και έτσι αποκτούν μια πολύ στενή σχέση με το κοινό τους. Αποτελούν μέρος μιας κοινότητας και απολαμβάνουν υψηλό βαθμό εμπιστοσύνης. Ξέρουν πώς να λένε ιστορίες που θέλει να ακούσει αυτή η κοινότητα. Και αυτή η σχέση εξελίσσεται με την πάροδο του χρόνου.

Περνώντας τώρα στο τρίτο μέρος του τριγώνου, στις πλατφόρμες των κοινωνικών δικτύων, η επιλογή του περιεχομένου καθορίζεται εν μέρει από τον αλγόριθμο της πλατφόρμας, που αποφασίζει τι θα δουν οι χρήστες. Έτσι, εάν είστε δημιουργός περιεχομένου, εάν είστε ένας influencer, ή ακόμα και αν απλώς είστε κάποιος που κάνει αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, πρέπει να κάνετε δημοσιεύσεις που ο αλγόριθμος θα εμφανίσει σε περισσότερα άτομα. Διαφορετικά δεν πρόκειται να τις δει κανείς. Και έτσι έχετε ένα οικοσύστημα όπου ο αλγόριθμος τροφοδοτείται από το κοινό για να καθορίσει τι αρέσει στον κόσμο και οι influencers δημιουργούν περιεχόμενο που ο αλγόριθμος θα θέλει να δείξει στον κόσμο. Υπάρχει λοιπόν μια σχέση μεταξύ αυτών των πραγμάτων, μεταξύ του influencer και του κοινού, του influencer και του αλγόριθμου, του κοινού και του αλγόριθμου. Δεν μπορείς να ξεχωρίσεις το ένα από το άλλο. Όλο το πράγμα λειτουργεί ως σύστημα. 

Μπορεί να υπάρξει κάποιο είδος άμυνας απέναντι σε αυτό;

Αυτό είναι κάτι που αναλύω στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου. Τι εννοείτε όμως άμυνα; Όσα είπα πριν είναι μια περιγραφή ενός τρόπου λειτουργίας. Πρέπει να καταλάβουμε πώς λειτουργεί…

Απολύτως, και μετά; 

Η άμυνα διαφέρει ανάλογα με την πτυχή στην οποία αναφερόμαστε. Θέλετε να μιλήσουμε για τις τεκμηριωμένες πληροφορίες (factuality), για τη νομιμοποίηση, για τη δημοκρατία; Είναι τόσος πολλές οι πτυχές, ακριβώς επειδή το ζήτημα συνδέεται άμεσα με το από πού αποκτούμε τις πληροφορίες μας και πώς αποφασίζουμε ποιον θα εμπιστευθούμε και ποιον θα πιστέψουμε.  Ξοδεύω λοιπόν περίπου ένα κεφάλαιο του βιβλίου μου, αναλύοντας τους τρόπους με τους οποίους μπορούμε να μετατοπίσουμε τα κίνητρα αυτών των διαφορετικού τύπου δρώντων, του αλγόριθμου, του κοινού και του influencer. Το βιβλίο αναλύει στην πραγματικότητα ένα σύστημα κινήτρων. Η προπαγάνδα είναι μια ιστορία παραγωγής μηνυμάτων  που συνδέονται με ένα δομικό οικοσύστημα επικοινωνίας και ένα σύστημα κινήτρων που βασίζεται στο οικονομικό όφελος και την εξουσία.

Αυτό, όμως, ήταν πάντα. Αυτό που προσπαθώ να εξηγήσω στο βιβλίο είναι ότι, αν θέλουμε να κάνουμε τους αλγόριθμους να επιλέγουν καλύτερα τι θα εμφανίζουν, πράγμα που σίγουρα μπορούμε να κάνουμε, θα πρέπει να πούμε τι ακριβώς σημαίνει αυτό το «καλύτερα» και πώς το προσδιορίζουμε. Και μία από τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε σήμερα είναι ακριβώς αυτή, το ζήτημα της νομιμοποίησης. Ποιος θα κάνει αυτόν τον καθορισμό; Είναι μια απόφαση που πρέπει να ληφθεί μόνο από τις πλατφόρμες; Θέλουμε την απόφαση αυτή να τη λάβουν ιδιώτες που δεν υπόκεινται σε λογοδοσία; Θέλουμε ο καθορισμός αυτός να γίνει από την κυβέρνηση; Οι περισσότεροι άνθρωποι στις Ηνωμένες Πολιτείες θα έλεγαν όχι. Οι άνθρωποι σε άλλα μέρη του κόσμου πιθανώς να αισθάνονται πιο άνετα με ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Ή, μήπως, πρέπει να δώσουμε τον έλεγχο και την εξουσία στους χρήστες και να τους πούμε: «δική σας είναι η απόφαση. Επιλέξτε εσείς». Το τελευταίο αυτό σενάριο, ωστόσο, δεν λειτουργεί πολύ καλά, είναι μεγάλο το βάρος που θα πρέπει να σηκώσει ο χρήστης. Επομένως, δεν υπάρχει εύκολη απάντηση. Δεν έχω μια λύση που να μπορώ να δώσω και να σας πω εφαρμόστε τη και θα λυθεί το πρόβλημα. Γι’ αυτό ακριβώς έγραψα και το βιβλίο. 

Η περίπτωση της Ρουμανίας 

Το ερώτημα περί άμυνας βασίστηκε περισσότερο στο γεγονός ότι σε μια δυτική χώρα, τη Ρουμανία, το Ανώτατο Δικαστήριο αποφάσισε ότι οι εκλογές νοθεύτηκαν μέσω παραπληροφόρησης και ακύρωσε το αποτέλεσμα στις πρόσφατες εκλογές..

Μάλιστα, αναφέρεστε στους κρατικούς φορείς. Αυτή είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα και περίπλοκη ιστορία. Οφείλω να ομολογήσω ότι δεν έχω μελετήσει σε βάθος την υπόθεση, ούτε έχω δει δεδομένα από τη Ρουμανία. Εξ όσων γνωρίζω, υπήρξε ένας υποψήφιος, ο οποίος τα πήγε εκπληκτικά καλά στις εκλογές. Οι οικονομικές δηλώσεις του, ωστόσο, εκείνες που αφορούσαν την πολιτική του καμπάνια, εμφανίστηκαν να είναι ψευδείς. Φέρεται δε να είχε την υποστήριξη ρωσικών οντοτήτων στην καμπάνια του, μέσω του TikTok. Το Ανώτατο δικαστήριο, λοιπόν, έπρεπε να αποφανθεί τι θα κάνει για όλα αυτά. Μια από τις παραμέτρους που αναφέρθηκε στα ρεπορτάζ των αμερικανικών ΜΜΕ είναι ότι ερευνάται ακόμη η περίπτωση κάποια συστήματα υπολογιστών να παραβιάστηκαν. Δεν έχω δει κάτι νεότερο επ’ αυτού. Εάν η ψήφος δεν χειραγωγήθηκε με ευθύ τρόπο, τουτέστιν εάν δεν «χακαρίστηκε» το σύστημα ηλεκτρονικής ψηφοφορίας, τότε έχουμε να κάνουμε με μια δικαστική απόφαση χωρίς προηγούμενο.  

Είναι πολύ δύσκολο να καταλάβουμε κάποιες φορές την εσωτερική νομοθεσία κρατών. Συχνά βλέπουμε κυβερνήσεις να προσπαθούν να διατηρήσουν την κυριαρχία τους και να επιβάλουν τους κανόνες τους, παρά το γεγονός ότι πολλά από τα ζητήματα που σχετίζονται με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και την επιρροή είναι πολύ περίπλοκα. Μπορεί επίσης να θυμάστε την περίπτωση της Βραζιλίας, όπου ο Ίλον Μασκ και ένας δικαστής είχαν μια παρατεταμένη μάχη σχετικά με τον τοπικό εκλογικό νόμο και το ποιους λογαριασμούς θα έπρεπε να αποκαλύψει ή να κατεβάσει η πλατφόρμα Χ. Παρατηρούμε λοιπόν ότι σε πολλά μέρη του κόσμου οι κυβερνήσεις προσπαθούν να αντιμετωπίσουν όλα αυτά που καθιστούν εφικτά τα κοινωνικά δίκτυα και να βρουν τρόπους να διοικήσουν λαμβάνοντας υπόψη τα νέα δεδομένα.  Δεν γνωρίζω, λοιπόν, αν στη Ρουμανία είχαμε να κάνουμε με μια παρέμβαση στα κοινωνικά δίκτυα, δηλαδή με προπαγάνδα και με προώθηση. Αν ναι, τότε η απόφαση του δικαστηρίου να αναιρέσει τα αποτελέσματα των εκλογών είναι χωρίς προηγούμενο. Αν, όμως, υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν παραβιάσεις της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας ή των οικονομικών κανόνων των πολιτικών εκστρατειών, τότε το ενδεχόμενο να μοιάζει εύλογο το επιχείρημα υπέρ της ακύρωσης των εκλογών αυξάνεται. 

Να πω, όμως και κάτι ακόμη, για τους κρατικούς φορείς. Είδαμε τη Ρωσία, την Κίνα και το Ιράν να παρεμβαίνουν στις αμερικανικές εκλογές. Απλώς το έκαναν. Μέχρι τώρα, η απάντηση από την κυβέρνησή μας εδώ στην Αμερική βασίζεται σε μια διπλή κίνηση ενεργητικής αναζήτησης στοιχείων και αρκετά διαφανούς αποκάλυψής τους. Θα συνεχίσει να συμβαίνει αυτό υπό τη νέα διοίκηση; Πραγματικά δεν νομίζω ότι θα γίνει. Και νομίζω ότι αυτό είναι πολύ ανησυχητικό για εμάς. Φοβάμαι ότι θα βρεθούμε στα πρόθυρα μιας οπισθοδρόμησης ως προς τη σοβαρότητα με την οποία αντιμετωπίζουμε και απαντάμε σε αυτές τις απειλές. 

Προπαγάνδα, κοινωνική ρήξη και λογοκρισία 

Θα μπορούσατε να μας περιγράψετε τη μεγάλη εικόνα, να μας κάνετε μια σύντομη επισκόπηση των πιο πρόσφατων διαδικτυακών τεχνικών χειραγώγησης; Φανταστείτε ότι είμαστε δύο εντελώς ανυποψίαστοι άνθρωποι…

Νομίζω ότι οι βασικές προϋποθέσεις δεν αλλάζουν. Οι προπαγανδιστικές αφηγήσεις που λειτούργησαν πριν από πενήντα ή εξήντα χρόνια, αρκετά συχνά λειτουργούν ακόμα και σήμερα. Και αυτό γιατί η ουσία του περιεχομένου πολύ συχνά επικεντρώνεται σε κοινωνικές ρήξεις ή διαφωνίες μεταξύ ομάδων ανθρώπων, όπως για παράδειγμα το φυλετικό ζήτημα στην Αμερική. Αυτό εξηγείται από το ότι αυτό είναι το είδος του περιεχομένου στο οποίο θα σταθούν οι άνθρωποι και θα το μοιραστούν. Γιατί ο στόχος της προπαγάνδας είναι να κάνει το κοινό να επιλέξει την ανάρτηση και να τη μοιραστεί. Σε ό,τι αφορά τις τακτικές που χρησιμοποιούνται για την προσέγγιση των χρηστών, αυτό που βλέπουμε περισσότερο σήμερα είναι αυτοματοποιημένοι λογαριασμοί που βασίζονται σε μεγάλα γλωσσικά μοντέλα (LLM) και τεχνητή νοημοσύνη για τη δημιουργία μηνυμάτων. Κρατικοί φορείς χρησιμοποιούν τέτοια εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης, οι δε αυτοματοποιημένοι λογαριασμοί είναι δυσκολότερο να εντοπιστούν, καθότι είναι αρκετά πιο εύγλωττοι. Παλαιότερα, θα βλέπαμε ρωσικούς λογαριασμούς που προσποιούνταν ότι ήταν αμερικανικοί, αλλά δεν το έκαναν καλά. Χρησιμοποιούσαν, για παράδειγμα, λάθος λέξεις ή δεν ήξεραν καλά την αργκό. 

Το δεύτερο στοιχείο είναι ότι δραστηριοποιούνται σε κάθε πλατφόρμα όπου τους δίνεται η δυνατότητα. Παρατηρούμε δε ότι, όταν μια πλατφόρμα αλλάξει την πολιτική της σχετικά με τον εντοπισμό και την κατάργηση ψεύτικων λογαριασμών, μετακινούνται σε πλατφόρμες που είναι πιο ευνοϊκές. Καθώς το X έχει υποχωρήσει στις προσπάθειες αναζήτησης, διακοπής λειτουργίας και κατάργησης δικτύων ψεύτικων λογαριασμών, περισσότεροι τέτοιοι λογαριασμοί δημιουργούνται εκεί. Είναι σαν το παιχνίδι της γάτας με το ποντίκι. Κάθε φορά που η τεχνολογία μετατοπίζεται ελαφρώς, ο προπαγανδιστής την υιοθετεί και προσπαθεί να τη χρησιμοποιήσει, μερικές φορές με επιτυχία, μερικές φορές χωρίς.  

Πώς βλέπετε το όλο πράγμα να εξελίσσεται στο εγγύς μέλλον; Τι φοβάστε τα επόμενα χρόνια; 

Μια από τις πιο μεγάλες προκλήσεις, η οποία πολιτικοποιήθηκε έντονα στις ΗΠΑ, κάτι που θα συμβεί και στο εξωτερικό, σχετίζεται με την τάση χαρακτηρισμού των πρωτοβουλιών αντιμετώπισης αυτών των απειλών ως λογοκρισίας. Υπήρξε μια πολύ αποτελεσματική εκστρατεία προπαγάνδας, επαρκώς αστεία, που διεξήχθη από ανθρώπους εδώ στις Ηνωμένες Πολιτείες με στόχο να παρουσιάσει τις πράξεις εντοπισμού και διακοπής των δικτύων χειραγώγησης ως κάποιου είδους μέτωπο ενάντια στην ελευθερία του λόγου. 

Δημοκρατία και εκπαίδευση

Είναι η ευρωπαϊκή ματιά διαφορετική σε αυτά τα θέματα αντιμετώπισης της παραπληροφόρησης και της προπαγάνδας; Θα μπορούσε η Ευρώπη να χτίσει ένα είδος προστατευτικού τείχους γύρου της; 

Είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα ερώτηση. Σίγουρα προσπαθεί. Υπάρχει το Digital Services Act, αλλά και άλλες πρωτοβουλίες, που ναι μεν δεν επικεντρώνονται στην απόκρουση της προπαγάνδας, αλλά δίνουν έμφαση στη διαφάνεια. Ή επιτρέπουν σε ερευνητές να μελετήσουν τις πλατφόρμες κοινωνικών δικτύων, δίνοντας τη δυνατότητα στους Ευρωπαίους ακαδημαϊκούς να έχουν μια καλύτερη εικόνα για το τι συμβαίνει. Στις ΗΠΑ, κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Είναι κάτι που οι ίδιες οι πλατφόρμες αποφασίζουν – εάν θα μας αφήσουν να κοιτάξουμε… Στην Ευρώπη γίνονται βήματα προς την κατεύθυνση της θέσπισης τέτοιων δυνατοτήτων ως όρων νομικής λειτουργίας. Αυτή είναι λοιπόν μια πολύ ενδιαφέρουσα διαφορά που θα γίνει πιο έντονη, νομίζω, τα επόμενα χρόνια. 

Το δεύτερο κομμάτι έχει να κάνει με την κουλτούρα τη ελευθερίας του λόγου, η οποία δεν είναι ίδια στις ΗΠΑ και την Ευρώπη. Με ενδιαφέρει πολύ να δω πώς αυτή θα εξελιχθεί στην Ευρώπη, για παράδειγμα σε ζητήματα όπως αυτό της Ρουμανίας στο οποίο αναφερθήκαμε. Πιστεύω ότι αυτά τα θέματα θα αντιμετωπιστούν πολύ διαφορετικά ανάλογα με την κουλτούρα και την ιστορία, αλλά και την προθυμία να αποφασίσουμε πού θα καταλήξουμε ως προς τις ανταλλακτικές ισορροπίες (trade-offs). 

Και μια τελευταία, ίσως λίγο φιλοσοφική, ερώτηση. Η προπαγάνδα δεν πάει μαζί με τη δημοκρατία; 

Απολύτως. Και μαζί με τις διεθνείς σχέσεις. Ξέρετε, τα κράτη διοικούν κρατικά μέσα ενημέρωσης. Και οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν τις δικά τους μέσα και φερέφωνα για τη μετάδοση της επίσημης αμερικανικής γραμμής και τα χρησιμοποιούν για να επικοινωνούν μηνύματα στο εξωτερικό. Υπάρχουν πολλά αντίστοιχα μέσα ενημέρωσης στη Ρωσία και στην Κίνα. Αυτά δεν είναι απαραίτητα και εγγενώς κακά, γιατί, αν γνωρίζετε ποιος βρίσκεται πίσω από το μήνυμα, είστε υποψιασμένος. Ξέρετε, αν δείτε για παράδειγμα ένα άρθρο της Voice of America, ξέρετε περίπου ποια είναι η γνώμη της κυβέρνησης πίσω από αυτό.

Νομίζω ότι η πρόκληση που αντιμετωπίζουμε σήμερα είναι ότι είναι πολύ εύκολο να χειραγωγήσει κανείς, χρησιμοποιώντας εργαλεία στα οποία ο άλλος δεν μπορεί να καταλάβει ποιος βρίσκεται πίσω από το μήνυμα, με στόχο την παραπλάνηση. Γι’ αυτό, νομίζω ότι σήμερα χρειάζεται, πάλι, να εκπαιδεύσουμε το κοινό για το πώς έμοιαζε η προπαγάνδα στο παρελθόν, για τη ρητορική της και τις συνήθεις μορφές της. Το κάναμε αυτό στις Ηνωμένες Πολιτείες παλαιότερα. Το αναφέρω στο βιβλίο μου. Στη δεκαετία του ’30, είχαμε έναν ιερέα που είχε ένα ραδιοφωνικό πρόγραμμα, τον πατέρα Κάφλιν, ο οποίος έγινε υποστηρικτής του Μουσολίνι και του Χίτλερ. Την εποχή που οι εντάσεις αυξάνονταν στην Ευρώπη, και ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι έρχονταν στην εξουσία, μετετράπη σε έναν πολύ γνωστό Αμερικανό φασίστα. Η ακροαματικότητα της ραδιοφωνικής εκπομπής του ήταν τεράστια, με 30-32 εκατ. άτομα να τον ακούν, τη στιγμή που υπήρχαν μόνο 120 εκατ. άνθρωποι περίπου στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Άρα, ήταν μια φιγούρα με βαθιά επιρροή. Ένα από τα ενδιαφέροντα πράγματα που συνέβησαν τότε ήταν ότι καθηγητές και ακαδημαϊκοί οικοδόμησαν βαθμηδόν κάτι που έμοιαζε με αυτό που σήμερα θα αποκαλούσαμε ΜΚΟ, έναν οργανισμό με στόχο την εκπαίδευση του κοινού για το πώς λειτουργούσε ο ιερέας Κάφλιν, γιατί η ρητορική του ήταν τόσο πειστική, όταν χρησιμοποιούσε ορισμένους τύπους φράσεων, και πολλά ακόμη.  

Παρατηρούμε σήμερα τη χρήση της λέξης «αυτοί» στον αμερικανικό πολιτικό λόγο. «Αυτοί δεν θέλουν να το σκέφτεσαι αυτό», «αυτοί δεν θέλουν να το κάνεις αυτό». «Σε ελέγχουν». Το να εκπαιδεύσεις τους ανθρώπους να αναζητούν αυτά τα σημάδια, αυτά τα είδη ρητορικής, και να τα αναγνωρίζουν ως αυτά που πραγματικά είναι, διατυπώσεις επιτηδευμένα μη συγκεκριμένες για να χειραγωγήσουν, είναι πολύ πιο αποτελεσματικό για την αντιμετώπιση του ζητήματος και τη δημιουργία ανθεκτικότητας απέναντί του από το να επιδίδεται κανείς σε φρούδες απόπειρες απάντησης σε συγκεκριμένους τέτοιους ισχυρισμούς.