«Η αποστασία των Ηνωμένων Πολιτειών από έναν παγκόσμιο συνασπισμό δημοκρατιών συνιστά σοβαρό πλήγμα για τη διεθνή φιλελεύθερη τάξη», προειδοποιεί ο Ρόμπερτ Κιοχέν, ομότιμος καθηγητής διεθνών σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον. Σε συνέντευξη του στην Οικονομική Επιθεώρηση, ο κορυφαίος θεωρητικός που αμφισβήτησε τη θεωρία της ηγεμονικής σταθερότητας και συνυπέγραψε με τον Τζόζεφ Νάι το εμβληματικό Power and Interdependence (Δύναμη και αλληλοεξάρτηση), υπογραμμίζει την ανάγκη για έναν νέο παγκόσμιο προσανατολισμό. 

Σύμφωνα με τον Κιοχέν, η Ευρωπαϊκή Ένωση οφείλει να αναλάβει ηγετικό ρόλο στη συγκρότηση ενός διεθνούς συνασπισμού, προσηλωμένου στις αρχές της δημοκρατίας, της διακρατικής συνεργασίας και του σεβασμού της διεθνούς έννομης τάξης, ενώ απεύχεται οι ΗΠΑ να εξελιχθούν σε έναν «άξονα αυταρχισμού», που θα κυριαρχεί στον κόσμο.

Μετά την αμερικανική ηγεμονία 

Καθηγητά Κιοχέν, στο βιβλίο σας After Hegemony (Μετά την ηγεμονία) καταλήγετε στο συμπέρασμα ότι «ένας ηγεμόνας δεν είναι ούτε αναγκαίος ούτε επαρκής για την παγκόσμια τάξη». Αν οι ΗΠΑ χάσουν την παγκόσμια ηγεμονία που εγκαθιδρύθηκε κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, και δεδομένου ότι πολλές χώρες αναπτύχθηκαν ως συνέπεια του αμερικανικού ιμπεριαλισμού, πόσο έτοιμος είναι ο δυτικός κόσμος να ανταποκριθεί στις προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης;

Μια τέτοια δήλωση αποτελεί ουσιαστικά το συμπέρασμα όχι του βιβλίου στο σύνολό του, αλλά του κεφαλαίου 2. Συγκεκριμένα έγραψα: «Η κυριαρχία μιας μόνο δύναμης μπορεί να συμβάλει στην τάξη στην παγκόσμια πολιτική, υπό συγκεκριμένες συνθήκες, αλλά δεν αποτελεί επαρκή συνθήκη και δεν υπάρχει λόγος να πιστεύουμε ότι είναι αναγκαία». Αναφερόμενος στην επάρκεια, επεσήμανα ότι μετά το 1860, παρά την ηγεμονική της θέση, η Μεγάλη Βρετανία απέτυχε να διατηρήσει τους ευνοϊκούς κανόνες ελεύθερου εμπορίου. Όσον αφορά την αναγκαιότητα, το βιβλίο στο σύνολό του υποστηρίζει ότι ένας μικρός αριθμός συνεργαζόμενων κρατών θα μπορούσε να διατηρήσει την τάξη.

Ωστόσο, η δήλωση σχετικά με την ηγεμονία δεν αποτελεί το κεντρικό θέμα του βιβλίου, αλλά το πώς αυτά τα συνεργαζόμενα κράτη θα μπορούσαν να διατηρήσουν την τάξη.  Το κύριο επιχείρημα είναι ότι οι διεθνείς θεσμοί είναι απαραίτητοι για τη διατήρηση της συνεργασίας: «Τα διεθνή καθεστώτα διευκολύνουν τη συνεργασία παρέχοντας κανόνες που αποτελούν πρότυπα για την αξιολόγηση της κρατικής συμπεριφοράς και διευκολύνουν τη δημιουργία επαφών μεταξύ κυβερνήσεων, που βοηθούν στην παροχή πληροφοριών όχι μόνο για τις πολιτικές, αλλά και για τις προθέσεις και τις αξίες».

Με ρωτάτε αν οι ΗΠΑ χάσουν την παγκόσμια ηγεμονία που εγκαθιδρύθηκε κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου…  πόσο έτοιμος είναι ο δυτικός κόσμος να ανταποκριθεί στις προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης. Νομίζω ότι ο δυτικός κόσμος δεν είναι έτοιμος να ανταποκριθεί, ιδίως στην πρόκληση από την Κίνα, ωστόσο, υπάρχουν κάποια ενθαρρυντικά σημάδια ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει επίγνωση της ανάγκης να αναλάβει η ίδια, και τα κράτη-μέλη της, την ηγεσία σε έναν συνασπισμό δημοκρατιών χωρίς τις Ηνωμένες Πολιτείες. Για να γίνει αυτό αποτελεσματικά, θα πρέπει να προσαρμοστεί στις προτιμήσεις των αναπτυσσόμενων χωρών, όπως η Ινδία, η Μαλαισία, η Ινδονησία και η Νότια Αφρική. Δεν θα είναι εύκολο εγχείρημα και η επιτυχία δεν είναι εξασφαλισμένη. Επομένως, η αποστασία των Ηνωμένων Πολιτειών από έναν παγκόσμιο δημοκρατικό συνασπισμό αποτελεί σοβαρό πλήγμα για τη διεθνή φιλελεύθερη τάξη.

Σε μια ανάλυση, υποστηρίζετε ότι η φιλελεύθερη διεθνής τάξη έχει μείνει στάσιμη και παρακμάζει εδώ και αρκετό καιρό. Πιστεύετε ότι οι πολιτικές του προέδρου Τραμπ επιταχύνουν αυτή την παρακμή; Εάν ναι, σε ποιο βαθμό;

Πιστεύω ότι η φιλελεύθερη διεθνής τάξη έφτασε στο αποκορύφωμά της σε όρους ευημερίας στις αρχές αυτού του αιώνα. Υπέφερε από τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008-09 και από την κρατικοδίαιτη και χειριστική χρήση του ανοικτού διεθνούς συστήματος από την Κίνα, με το οποίο συνδέθηκε στενά με την προσχώρησή της στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου το 2001.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες, υπό τους προέδρους Κλίντον και Τζορτζ Μπους, ήταν αφελείς όσον αφορά τις πολιτικές της Κίνας και επέτρεψαν στις αμερικανικές εταιρείες, σε αναζήτηση κερδών, να μεταφέρουν την παραγωγή τους σε υπεράκτιες χώρες και έτσι να αποδυναμώσουν την αμερικανική παραγωγή και να μειώσουν την απασχόληση στην αμερικανική βιομηχανία. Δεν είμαι σίγουρος τι σημαίνει «στασιμότητα» εδώ, αλλά πιστεύω ότι το κέρδος της παγκοσμιοποίησης για τους απλούς Αμερικανούς ήταν μικτό − χαμηλότερες τιμές, αλλά και δυσμενείς επιπτώσεις στην αμερικανική απασχόληση− ενώ το κέρδος για τον αμερικανικό καπιταλισμό ήταν θετικό.

Στην πρώτη του θητεία, ο πρόεδρος Τραμπ εξέφρασε την εχθρότητά του προς τη φιλελεύθερη διεθνή τάξη, αλλά δεν ακολούθησε συστηματική πολιτική απέναντί της. Στις πρώτες 100 ημέρες της τρέχουσας θητείας του, αποκάλυψε ότι επιδιώκει να την καταστρέψει και να την αντικαταστήσει με έναν κόσμο υψηλών δασμολογικών φραγμών και διμερών διαπραγματεύσεων. Θέλει ειδικότερα να απαλλαγεί από τη βασισμένη σε κανόνες διεθνή τάξη, την οποία έχω επαινέσει για τη μείωση της αβεβαιότητας και τη δημιουργία καταστάσεων στις οποίες είναι δυνατές οι αμοιβαία επωφελείς διεθνείς συμφωνίες. Μέχρι στιγμής, δυστυχώς, οι πολιτικές του προέδρου Τραμπ επιταχύνουν πράγματι αυτή την παρακμή. Οι συνέπειες θα είναι ιδιαίτερα σοβαρές για τις αδύναμες χώρες, οι οποίες επωφελούνται περισσότερο από την προστασία των κανόνων. 

Το μέλλον της φιλελεύθερης διεθνούς τάξης 

Λαμβάνοντας υπόψη τα τέσσερα βασικά στοιχεία της φιλελεύθερης διεθνούς τάξης −το ελεύθερο εμπόριο, τους μεταπολεμικούς πολυμερείς θεσμούς, την ανάπτυξη της δημοκρατίας και τις φιλελεύθερες αξίες− πώς οι ενέργειες του Τραμπ, συγκεκριμένα οι αμοιβαίοι δασμοί, η παραβίαση των διεθνών συμφωνιών και η υπονόμευση των διεθνών συμφωνιών, επηρέασαν καθένα από αυτά τα τέσσερα στοιχεία;

Ο Τραμπ είχε αρνητικές επιπτώσεις και στα τέσσερα βασικά στοιχεία της φιλελεύθερης διεθνούς τάξης. Λαμβάνοντας υπόψη την ανάγκη του για στήριξη από τις αμερικανικές επιχειρήσεις και την ανησυχία του για τις αγορές, θα πρέπει πιθανώς να υποχωρήσει αρκετά στο εμπορικό σκέλος, στο οποίο χρησιμοποιεί απειλές για επαναδιαπραγμάτευση των διμερών συμφωνιών, και πιθανώς να καταλήξει τελικά σε διευθέτηση με την Κίνα για το εμπόριο, καθώς διακυβεύονται πολλά τόσο για τους ψηφοφόρους του όσο και για την Κίνα.

Ωστόσο, δυστυχώς, τα συμφέροντα που υποστηρίζουν τον σεβασμό των διεθνών συμφωνιών δεν είναι τόσο ισχυρά ή τόσο σημαντικά για τον συνασπισμό του Τραμπ. Έτσι, η ζημιά που προκαλεί σε σχέση με τη διεθνή τάξη που βασίζεται σε κανόνες είναι πιθανό να είναι βαθιά και διαρκής. Για τους νεότερους αναγνώστες σας, οι οποίοι θα πρέπει να ανταποκριθούν στο χάος που δημιουργεί ο Τραμπ, σας προτρέπω: μελετήστε τα έργα σχετικά με τη διεθνή τάξη που βασίζεται σε κανόνες και κατανοήστε την αξία της, καθώς και τους τρόπους με τους οποίους διαστρεβλώθηκε από την εξουσία και τον πλούτο.

Στον αγώνα για επιρροή, βλέπουμε ότι το παγκοσμιοποιημένο κατασκεύασμα τμηματοποιείται γεωγραφικά, με την αφρικανική ήπειρο να αναπτύσσει τη γεωγραφικά καθορισμένη AfCFTA, και την Κίνα να προωθεί μια τοπική εμπορική συμφωνία με τη Νότια Κορέα και την Ιαπωνία. Είναι αυτό το τέλος του παγκοσμιοποιημένου συστήματος και η αρχή της περιφερειοκρατίας;

Δεν νομίζω ότι πρέπει να θεωρούμε την περιφερειοκρατία και το παγκοσμιοποιημένο σύστημα αντίθετα ή ασυμβίβαστα. Καθ’ όλη τη διάρκεια των τελευταίων επτά δεκαετιών, η περιφερειοκρατία και η παγκοσμιοποίηση συνυπήρχαν: σκεφτείτε την Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία ευημερούσε σε ένα σύστημα που γινόταν όλο και πιο παγκοσμιοποιημένο και που ήταν συμβατό με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου. Το ερώτημα δεν είναι περιφερειοκρατία ή παγκοσμιοποίηση, αλλά το πώς συνδέονται και αν η αντιπαράθεσή τους δημιουργεί εντάσεις ή ασυνέπειες. Επομένως, η απάντηση στο ερώτημά σας είναι «όχι». Οι τεχνολογικές αλλαγές θα συνεχίσουν να ενισχύουν τα στοιχεία της παγκοσμιοποίησης και να καθιστούν πολύ δύσκολη την υποτροπή στην αυστηρή περιφερειοκρατία.

Τι θα συμβεί στις ΗΠΑ τα επόμενα χρόνια

Σήμερα, βλέπουμε ότι στις χώρες όπου οι ΗΠΑ ασκούσαν ήπια ισχύ, όπως στην Καμπότζη με την USAID, οι Κινέζοι προσπαθούν να υποκαταστήσουν την αμερικανική επιρροή. Έχει επηρεάσει η αλλαγή στην εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ τις παγκόσμιες αντιλήψεις για την αμερικανική ηγεσία και τη δέσμευσή τους στη φιλελεύθερη διεθνή τάξη;

Η απάντησή μου είναι ότι οι αλλαγές του Τραμπ στην εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ επηρεάζουν αρνητικά την ήπια ισχύ των ΗΠΑ σε όλο τον κόσμο. Οι ΗΠΑ συνήθιζαν να έχουν μια καλή φήμη σε μεγάλο μέρος του κόσμου, παρά το γεγονός ότι είναι ένα εξαιρετικά ισχυρό κράτος, το οποίο τείνει να δημιουργεί φόβο και εχθρότητα. Η φήμη των ΗΠΑ −και η ήπια ισχύς της− προερχόταν από τις προσπάθειές της να καταπολεμήσει παγκόσμιες ασθένειες όπως το AIDS, τις προσπάθειές της να συμβάλει στην επίλυση τοπικών και περιφερειακών συγκρούσεων, όπως στην πρώην Γιουγκοσλαβία και το Νότιο Σουδάν, και τα προγράμματα εξωτερικής βοήθειας, ακόμα και αν η αποτελεσματικότητά τους ήταν μερικές φορές αμφισβητήσιμη.

Ο Τραμπ εγκατέλειψε τις δράσεις της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ που δεν είχαν σχεδιαστεί ρητά για την επιδίωξη στενά αντιληπτών αμερικανικών συμφερόντων. Οι μεγάλες δυνάμεις που ενεργούν με στενά ιδιοτελείς τρόπους, που είναι σαφώς σχεδιασμένοι μόνο για να προωθήσουν τα δικά τους συμφέροντα, είναι απίθανο να δημιουργήσουν ήπια ισχύ. Η υπεροχή των ΗΠΑ στα δημοφιλή μέσα ενημέρωσης και η αίγλη τους ως κοινωνία μπορεί να συνεχίσουν να παράγουν κάποια ήπια ισχύ, αλλά το μέγεθος και η πολιτική τους σημασία θα είναι εξασθενημένα. 

Θα μπορούσε αυτή η μετατόπιση να βλάψει μόνιμα την ικανότητα των ΗΠΑ να ασκούν επιρροή στο διεθνές σύστημα;

Η έννοια της μονιμότητας είναι σχετική όταν μιλάμε για την παγκόσμια πολιτική, αλλά πολλά θα εξαρτηθούν από το τι θα συμβεί στο εσωτερικό των Ηνωμένων Πολιτειών. Πράγματι, μου φαίνεται ότι οι εσωτερικές εξελίξεις στις ΗΠΑ τα επόμενα χρόνια θα είναι κρίσιμες. Αν ο Τραμπ καταφέρει να εγκαθιδρύσει στις Ηνωμένες Πολιτείες την κυριαρχία νατιβιστών και αυταρχικών λαϊκιστών όπως ο ίδιος, οι συνέπειες για τον κόσμο αλλά και για τη χώρα θα είναι τρομερές.

Στη χειρότερη περίπτωση, οι ΗΠΑ θα μπορούσαν να γίνουν μέρος ενός «άξονα αυταρχισμού» που θα κυριαρχεί στον κόσμο, ακόμα και αν δεν διεξάγουν διαρκή πόλεμο, όπως κάνουν τα κράτη στο δυστοπικό μυθιστόρημα του Τζορτζ Όργουελ 1984. Στην καλύτερη περίπτωση, το μέλλον θα είναι ένα μέλλον αυταρχισμού στο εσωτερικό και ένας συνδυασμός αμοιβαίας υποστήριξης από τις αυταρχικές χώρες και επιφυλακτικής συνύπαρξης μεταξύ τους σε παγκόσμια κλίμακα. 

Για το καλό του κόσμου, αλλά και των Ηνωμένων Πολιτειών, είναι ζωτικής σημασίας η αμερικανική κοινωνία των πολιτών και το αμερικανικό δικαστικό σύστημα να αποτρέψουν την αυταρχική κυριαρχία στις Ηνωμένες Πολιτείες. Πανεπιστήμια όπως το Χάρβαρντ έχουν αντισταθεί στις πιέσεις του Τραμπ και αγωνίζονται τόσο στα δικαστήρια όσο και στην κοινή γνώμη: πρέπει να ακούσουν φωνές στήριξης από άλλες χώρες, καθώς και από τους Αμερικανούς. Μη κερδοσκοπικά ιδρύματα, όπως και διάφοροι οργανισμοί, πρέπει επίσης να μιλήσουν, καθώς και να στηρίξουν οργανώσεις και άτομα που έχουν στοχοποιηθεί από τη διοίκηση Τραμπ.  

Επίσης, η νομική κοινότητα πρέπει να υπερασπιστεί το δικαστικό σύστημα και τα δικαιώματα των Αμερικανών βάσει του Συντάγματος. Η δικαστική εξουσία, συμπεριλαμβανομένου του Ανώτατου Δικαστηρίου, πρέπει −όπως έχει κάνει καλά μέχρι τώρα− να υπερασπίζεται το Σύνταγμα. 

Εμείς στις Ηνωμένες Πολιτείες επηρεαζόμαστε περισσότερο και πρέπει να σηκώσουμε το κύριο βάρος αυτού του αγώνα. Αλλά οι άνθρωποι και τα ιδρύματα στο εξωτερικό, που συμπαθούν τις φιλελεύθερες αξίες, πρέπει να μας υποστηρίξουν − δυνατά και με συνέπεια.