Από εθελοντής στην καμπάνια του Ρόμπερτ Κένεντι και φοιτητής Ιατρικής στο πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης, στο Καίμπριτζ της Μασαχουσέτης, όπου διδάσκει το δημοφιλέστερο μάθημα στο μεγαλύτερο πανεπιστήμιο του κόσμου. Οι νέες προσεγγίσεις του Ρον Χάιφετζ στις θεωρίες περί ηγεσίας εδώ και 40 χρόνια έχουν αλλάξει για πάντα τον τρόπο που πολιτικοί και επιχειρηματίες διοικούν και χαράσσουν πολιτικές και στρατηγικές. Αρχηγοί κρατών και διευθύνοντες σύμβουλοι εμπνέονται από τις θεωρίες του για να πάρουν αποφάσεις για το παρόν και το μέλλον της ανθρωπότητας. Η «προσαρμοστική ηγεσία», όπως ονομάζεται η βασική θεωρία του Χάιφετζ, απαιτεί από τους ηγέτες να διαθέτουν συναισθηματική νοημοσύνη, φαντασία, οργανωτική ικανότητα, αλλά και τόλμη. Ο καθηγητής του Χάρβαρντ μάς μίλησε για τις προκλήσεις της νέας εποχής, αλλά και για τους υποψήφιους ηγέτες στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Αμερικανικές εκλογές και πολιτική πόλωση 

Κύριε καθηγητά, σίγουρα παρακολουθήσατε το ντιμπέιτ Τραμπ-Χάρις. Πολλοί το είδαν ως δοκιμασία των ηγετικών ικανοτήτων της Χάρις. Πιστεύετε ότι την πέρασε;

Ναι, σίγουρα. Πολύ λίγοι μπόρεσαν να σταθούν απέναντι στον Ντόναλντ Τραμπ και να διατηρήσουν μη αμυντική στάση, μάλιστα να περάσουν στην επίθεση και να τον αποσταθεροποιήσουν. Πιστεύω πως ήταν μια καλή απόδειξη για τη δύναμη και τη διανοητική της συγκρότηση το ότι μπόρεσε να το κάνει αυτό. Όταν ο Τραμπ ήταν υποψήφιος για το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα το 2016, πολλοί άλλοι ισχυροί πολιτικοί διεκδικούσαν κι αυτοί το χρίσμα του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος ως υποψήφιοι πρόεδροι. Κι εκείνος τους ισοπέδωσε έναν έναν. Και τώρα βλέπουμε όλους αυτούς που προσέβαλε τόσο άσχημα να φέρονται σαν σκυλιά με την ουρά στα σκέλια, να τον εκλιπαρούν και να του φιλάνε το χέρι. Και το βρίσκω τραγικό και πολύ λυπηρό να βλέπουμε την ικανότητά του να κυριαρχεί στην πολιτική ατζέντα των συντηρητικών. Είναι μια τεράστια στρέβλωση της συντηρητικής ατζέντας.

Στις εκλογές προηγούμενων ετών, υπάρχουν παραδείγματα όπου οι αρχές της προσαρμοστικής ηγεσίας εφαρμόστηκαν, επιτυχώς ή ανεπιτυχώς; Τι μπορούμε να μάθουμε απ’ αυτά τα παραδείγματα;

Υπάρχουν θαυμάσια παραδείγματα σε μικροσκοπικό επίπεδο. Πολύ πρόσφατα, στα lockdown λόγω της πανδημίας, τα προβλήματα απαιτούσαν τοπικές προσαρμογές σε τοπικά περιβάλλοντα και συνθήκες. Κάθε οικογένεια έπρεπε να βρει πώς θα προσαρμοζόταν στο κλείσιμο των σχολείων και στην απώλεια ή την αναστολή θέσεων εργασίας. Να προσαρμοστούν στο ότι διάφοροι πέθαιναν ή αρρώσταιναν. Αυτό απαιτούσε ηγετικές ικανότητες σε όλο τον κόσμο. Σε κάθε οικογένεια, κάθε μικροεπιχείρηση και κάθε δήμο. Σε κάθε σχολική τάξη, κάθε εκπαιδευτικός έπρεπε να μάθει να διδάσκει διαδικτυακά. Κάθε ιερέας έπρεπε να βρει πώς να διατηρήσει την εκκλησία και να υποστηρίξει ανθρώπους σε κρίσεις της ζωής τους όταν δεν μπορούσαν να συγκεντρωθούν. Είδαμε πολλούς να ασκούν ηγετικά καθήκοντα, σε όλο τον κόσμο, με ηρωικούς, καινοτόμους τρόπους. Η ηγεσία δεν ασκείται μόνο από υψηλόβαθμα άτομα. Η πανδημία το ανέδειξε αυτό. Υπήρχαν άτομα στα υψηλότερα αξιώματα που διοικούσαν χώρες. Κάποιοι τα πήγαν σπουδαία και κάποιοι χάλια. Στις ΗΠΑ χάσαμε ένα εκατομμύριο ανθρώπους, σε μεγάλο βαθμό εξαιτίας της αποτυχίας υψηλά ιστάμενων να ασκήσουν ηγετικά καθήκοντα. Σε άλλες χώρες, όπως η Αυστραλία ή η Νέα Ζηλανδία, υπήρχαν θαρραλέοι πολιτικοί στην εξουσία, άσκησαν πραγματική ηγεσία και έσωσαν πολλές ζωές. Είδαμε πολλές περιπτώσεις.

Κύριε καθηγητά, η πολιτική πόλωση είναι σοβαρό θέμα στις ΗΠΑ. Πώς μπορούν οι ηγέτες να γεφυρώσουν χάσματα και να προωθήσουν πιο εποικοδομητικό διάλογο;

Πρέπει να βελτιωθούμε στο ν’ ακούμε ο ένας τον άλλο, κατανοώντας τις αξίες που διακυβεύονται σε κάθε πλευρά. Κανείς δεν είναι δισδιάστατος. Η πόλωση παράγεται από μια αγορά στην οποία ανταγωνίζονται οι πολιτικοί για τα μερίδια. Ενίοτε εκφράζουν πιο ακραίες απόψεις, διότι τα άκρα έλκουν τον κόσμο και προκαλούν πάθη. Το πρόβλημα με τις ακραίες απόψεις είναι ότι βλέπουν στα πάντα δύο διαστάσεις. Τα θέματα που απασχολούν τον κόσμο είναι πιο σύνθετα. Όταν αρχίσουν οι άνθρωποι να βλέπουν έτσι ο ένας τον άλλο, χάνουν κάθε τρόπο να βρουν σημεία επαφής, σημεία συμφωνίας που θα τους κρατούσαν στον διάλογο, ενάντια στις δυνάμεις που τους διαχωρίζουν, όταν μιλάνε για θέματα όπου όντως διαφωνούν. Τα σημεία επαφής χάνονται. Χάνεται το αίσθημα ενότητας και αλληλεγγύης, ότι είμαστε μαζί, παρόλο που διαφωνούμε σε κάποια πράγματα. Ότι παραμένουμε μαζί. Αυτό χάνεται. Κι αυτός είναι τεράστιος κίνδυνος για όλες τις κοινωνίες, δημοκρατικές και μη. Είναι τρομερά επικίνδυνο όταν αυτές οι πολώσεις τυφλώνουν τους ανθρώπους και δεν αναγνωρίζουν τον πλούτο και το βάθος των αξιών που προσπαθεί κάποιος να διατηρήσει.

Έλλειψη ηγεσίας: Το παράδειγμα της Ρωσίας 

Βλέποντας τους σημερινούς ηγέτες του κόσμου, από τον Πούτιν ως τον Κιμ Γιονγκ Ουν και από τον Μπάιντεν ως τον Μακρόν, βλέπετε κάποια μοντέλα ή «σχολές» ηγεσίας, και κάποιους τύπους ή κατηγορίες ηγετών;

Ναι, πιστεύω πως κάποιοι δεν ασκούν ηγετικά καθήκοντα και αποφεύγουν τα δύσκολα θέματα που αντιμετωπίζει η κοινωνία τους. Για παράδειγμα, ο Πούτιν. Η κοινωνία του Πούτιν, μετά την Πτώση του Τείχους του Βερολίνου, αντιμετώπισε μία τεράστια πρόκληση προσαρμογής. Η πρόκληση αυτή είναι ν’ απεμπολήσει πλήρως την ταυτότητα της αυτοκρατορίας. Ν’ αντιληφθεί ότι η ρωσική κουλτούρα της μεγάλης αυτοκρατορίας του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ού είχε χαθεί. Οι αυτοκρατορικές κουλτούρες πάντα δυσκολεύονται ν’ απεμπολήσουν αυτή την ταυτότητα. Είναι πολύ δύσκολο. Οι Βρετανοί δυσκολεύτηκαν πολύ ν’ απεμπολήσουν την αυτοκρατορία τους. Το ίδιο και οι Γάλλοι, οι Γερμανοί και οι Βέλγοι. Η διαφορά με τη Ρωσία είναι ότι, αντί να μάθει να λειτουργεί διαφορετικά μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το 1918, όταν η Βρετανία άρχισε να το συνειδητοποιεί, η Ρωσία, αντί να κάνει το ίδιο, τόνισε την αυτοκρατορική της ταυτότητα με τη μορφή του μαρξισμού. Έτσι τώρα, αντί να είναι ένας μεγάλος πολιτισμός, μια μεγάλη αυτοκρατορία της Ευρώπης, που ήθελε τόσο απεγνωσμένα να γίνει, μεγαλοπρεπής, καλλιτεχνική, φιλοσοφική κι επιστημονική, όπως η Γαλλία, η Γερμανία ή η Βρετανία, αντί να είναι μία ανάμεσα σε αρκετές σπουδαίες κουλτούρες, τώρα θέλει να γίνει ο σωτήρας του κόσμου, η σπουδαιότερη πολιτική κουλτούρα. Αντί ν’ απεμπολήσει την αυτοκρατορική της ταυτότητα, την ενέτεινε θέλοντας να σώσει τον κόσμο με τον μαρξισμό, που θα έφερνε δικαιοσύνη στον κόσμο και πραγματική ισότητα. 

Το όνειρο αυτό διαλύθηκε. Μέσα σε τρεις γενιές, κατάλαβαν ότι ήταν αδύνατο να οργανωθεί έτσι μια κοινωνία. Απαιτούσε δικτατορία και ολοκληρωτισμό που δεν μπορούσε να λειτουργήσει. Και οι οικονομικές πολιτικές κατέρρευσαν. Όλα αυτά κατέρρευσαν τη δεκαετία του 1990, διαλύθηκαν. Τώρα η Ρωσία δεν έχασε μόνο την αυτοκρατορία, μα και την ταυτότητά της ως πηγή ελπίδας και αυτό το μεσσιανικό όραμα της δικαιοσύνης στον κόσμο. Όλα αυτά χάθηκαν τη δεκαετία του 1990. Ξαφνικά, η Ρωσία έγινε απλώς μια πολύ μορφωμένη χώρα με τριτοκοσμική οικονομία, εξαρτημένη απ’ το πετρέλαιο. Και πιστεύω πως αυτή η καταστροφική απώλεια ταυτότητας ήταν μια πολύ δύσκολη πρόκληση για θέματα ηγεσίας στον ρωσικό λαό. Αντί για έναν ηγέτη που θα τους βοηθούσε να καταλάβουν ότι δεν έπαυαν να έχουν έναν σπουδαίο πολιτισμό, με επιστημονικές, φιλοσοφικές και καλλιτεχνικές παραδόσεις, και μπορούσαν ακόμα να βασιστούν σ’ αυτόν… Αντί να βοηθήσει τους Ρώσους να νιώσουν ότι εκτιμώνται γι’ αυτό τον πολιτισμό, ώστε να προχωρήσουν, μα ν’ αποδεχτούν ότι δεν θα ήταν η απάντηση στον κόσμο, δεν θα ήταν ο σπουδαιότερος πολιτισμός στον κόσμο… Αντί να τους βοηθήσει να το δεχτούν αυτό και να οργανώσουν τη ζωή τους, να διαρθρώσουν αλλιώς την οικονομία τους, ο Πούτιν επέστρεψε σ’ ένα παλιό, απαρχαιωμένο μοντέλο, κάπως όπως και ο Τραμπ. Στην ψευδαίσθηση ότι μπορούσε να ξανακάνει τη Ρωσία σπουδαία, επαναφέροντας την ένωση με την Ουκρανία και το Κίεβο, ως πνευματική πρωτεύουσα. Ότι μπορούσαν να γίνουν η αυτοκρατορία που πάντα θεωρούσαν ότι ήταν. 

Αυτό συνιστά αποφυγή του υποκείμενου προβλήματος, ότι στον κόσμο δεν υπάρχουν πια τέτοιες αυτοκρατορίες, όπως ήταν η Βρετανία, η Γαλλία και η Γερμανία. Και οι Τούρκοι είχαν την Οθωμανική Αυτοκρατορία, που κατείχε και την Ελλάδα για πολλούς αιώνες. Η πρόκληση είναι να προσαρμοστούν σ’ αυτό. Σε κάποιες χώρες, οι ηγέτες βοηθούν τον κόσμο να το δει αυτό, να το δεχτεί και να προχωρήσει στη συνέχεια σε μια σπουδαία νέα κοινωνία. Και άλλοι προσπαθούν ν’ αρνηθούν αυτή την πρόκληση και να δώσουν στον κόσμο την ψευδαίσθηση ότι μπορούν ν’ αποκαταστήσουν την παλιά τάξη με κάποιο τρόπο. Και να κατακτήσει την Ουκρανία, η Ρωσία θα είναι στην ίδια θέση. Μια οικονομία βασισμένη στο πετρέλαιο. Τι γίνεται τότε; Το πρόβλημα με την αποφυγή της δουλειάς, όταν αποφεύγεις την πρόκληση της προσαρμογής, είναι ότι κάνεις τόση προσπάθεια να κατακτήσεις μια χώρα, μα η πρόκληση της προσαρμογής παραμένει ανεπίλυτη. Δεν είσαι αυτοκρατορία. Ο λαός χρειάζεται μια νέα οικονομία και να βρει τη θέση του στον κόσμο. Όλα αυτά τα προβλήματα έχουν παραμεληθεί με τον ανόητο αντιπερασπισμό του πολέμου όπου ενεπλάκη ο Πούτιν. Επικαλούνται το παρελθόν, αντί να κοιτούν το μέλλον. Αυτό κάνουν οι δημαγωγοί ανά τον κόσμο, όπως έκανε ο Μπολσονάρο στη Βραζιλία. Το παρατηρούμε και με την άνοδο των δεξιών κινημάτων σε Γαλλία, Σουηδία και αλλού.

Το προφίλ του ηγέτη του μέλλοντος 

Καθώς φτάνουμε στα μέσα του 21ου αιώνα, τι είδους ηγέτες χρειάζεται ο κόσμος; Έχετε εντοπίσει κάποιον που να πληροί τις προϋποθέσεις, κάποιον ή κάποια που θα μπορούσε να γίνει επιτυχημένος ηγέτης;

Ποτέ δεν ξέρεις στα σίγουρα, αν ένα άτομο δεν δοκιμαστεί σε πραγματικές συνθήκες. Θεωρώ πως είδαμε μια τέτοια ηγεσία με τον Τζο Μπάιντεν. Ανέλαβε σε μια τρομερή συγκυρία εν μέσω πανδημίας, με την ανεργία στα ύψη και με πολλούς θανάτους στην Αμερική. Ανέλαβε σε μια συγκυρία με βαθιά διαρρηγμένες τις διεθνείς σχέσεις ανάμεσα στην Αμερική και άλλες χώρες, σε μια συγκυρία κατά την οποία η Ρωσία εισέβαλε στην Ουκρανία. Δημιούργησε τεράστια αλληλεγγύη μεταξύ των Ευρωπαίων, διεύρυνε το ΝΑΤΟ, ενδυνάμωσε την Ευρωπαϊκή Ένωση και οργάνωσε την άμυνα της Ουκρανίας. Χωρίς την ηγεσία του, η Ουκρανία μπορεί να είχε πέσει μέσα στους πρώτους μήνες. Θεωρώ πως η ηγεσία του οδήγησε στην ανάκαμψη της οικονομίας. Οι Αμερικανοί μπορεί να μην το αντιλαμβάνονται, μπορεί να έχουν πιστέψει την ψευδή προπαγάνδα του Ντόναλντ Τραμπ, όμως η αμερικανική οικονομία είναι πραγματικά ισχυρή. Σε μεγάλο βαθμό, αυτό οφείλεται στις πολιτικές του Τζο Μπάιντεν. Μπορεί να μην είναι δημοφιλής, αλλά θεωρώ ότι επέδειξε μεγάλη ηγετικότητα τόσο σε διεθνές όσο και σε εθνικό επίπεδο, όπως έκαναν και πολλοί άλλοι σε υψηλόβαθμες θέσεις πολιτικής εξουσίας.

Γίνεται μια σύγκριση των ηγετών του παρελθόντος με τις σημερινές πολιτικές προσωπικότητες. Αυτό που λέγεται κατά κόρον είναι ότι οι ηγέτες του παρελθόντος φαίνονται πιο αποτελεσματικοί από τους σημερινούς, ίσως πιο παθιασμένοι και πιο κοντά στον λαό, στους ψηφοφόρους και τις ανάγκες τους. Αντιθέτως, οι σημερινοί ηγέτες θεωρούνται υποτιμητικά διαχειριστές. Ποια η άποψή σας;

Είναι ευκολότερο να κάνεις εκ των υστέρων λίγο πίσω και να δεις ένα άτομο υπό ευρύτερη προοπτική.… Μπορεί σε ένα ζήτημα να διαφωνούσαμε, αλλά όσον αφορά άλλες πτυχές της ηγεσίας, μπορεί να είμαστε ευχαριστημένοι. Και υπό διαφορετική προοπτική αρχίζουμε και βλέπουμε πως κάτι για το οποίο διαφωνούσαμε άλλοτε μπορεί να αποδείχτηκε καλό. Ας δούμε την περίπτωση του Γιώργου Παπανδρέου και της οικονομικής κατάρρευσης στην Ελλάδα. Η Ελλάδα θα είχε ανακάμψει πολύ πιο γρήγορα, αν ο Παπανδρέου είχε διατηρήσει το αξίωμά του. Η εκλογή ενός νέου ατόμου, που «θα έσωζε τον λαό», στην πραγματικότητα παρέτεινε την οικονομική εξαθλίωση των Ελλήνων. Δημιούργησε φρούδες ελπίδες ότι θα γινόταν νέα συμφωνία με την Ευρώπη. Ο Γιώργος ήταν ο καλύτερος διπλωμάτης που είχαν ποτέ οι Έλληνες για διαπραγματεύσεις με την Ευρώπη. Κανένας διάδοχός του δεν τα πήγε καλύτερα. Αντιθέτως, παρέτειναν την οικονομική εξαθλίωση. Ενίοτε κάποιος χάνει ένα αξίωμα και μόνο αργότερα λέει ο κόσμος: «Έκανε ό,τι χρειαζόμασταν. Ήταν μεγάλο λάθος που τον διώξαμε από το αξίωμα». Θεωρώ πως αυτό έγινε το 2011 στη χώρα σας. Η έννοια της προσαρμοστικής ηγεσίας υπογραμμίζει την ανάγκη να προσαρμόζονται οι ηγέτες στα μεταβαλλόμενα περιβάλλοντα.

Κλιματική αλλαγή και ηγεσία

Μία από τις δυσκολότερες προκλήσεις για τους παγκόσμιους ηγέτες είναι η κλιματική αλλαγή. Ποια η γνώμη σας; Πώς μπορούν οι ηγέτες ανά τον κόσμο να εξηγήσουν τις δυσκολίες και την περιπλοκότητα της κατάστασης, και να λάβουν σκληρές αποφάσεις;

Δυστυχώς, οι άνθρωποι καμιά φορά μαθαίνουν με τον δύσκολο τρόπο, μέσα από επίπονες εμπειρίες. Τέτοιες εμπειρίες ήταν οι τυφώνες, οι πλημμύρες, οι ολέθριοι καύσωνες στην Ευρώπη, οι ξηρασίες. Όλα αυτά είναι μαθήματα, τρόπον τινά. Είναι οι «δάσκαλοι» των πολιτών, που μαθαίνουν με τον δύσκολο τρόπο μέσα από τα βάσανα. Εύχομαι να μην ήταν έτσι. Εύχομαι να υπήρχε μεγαλύτερη αλληλεγγύη μεταξύ πολιτικών και επιχειρηματιών μπροστά στην πραγματικότητα και να μη θυσίαζαν το μακροπρόθεσμο όφελος έναντι του βραχυπρόθεσμου. Διότι η μακροπρόθεσμη πραγματικότητα έφτασε γρήγορα και ιδού τώρα. Από πολιτική σκοπιά, θεωρώ πως χρειαζόμαστε άτομα που υποστηρίζουν ισχυρές πολιτικές για τη ρύθμιση της πολιτικής για την κλιματική αλλαγή. Πρέπει να μιλήσουμε με μεγαλύτερη παρρησία για τη ζημιά που έχει γίνει από πολιτικούς που αρνούνται την κλιματική αλλαγή. Στις ΗΠΑ, θα ήθελα να δω τους πολιτικούς να λένε πολύ πιο θαρρετά: «Εσείς που ψηφίζετε τον Ντόναλντ Τραμπ επιβιώσατε κι από έναν τυφώνα. Επιβιώσατε κι από έναν κατακλυσμό και πυρκαγιές. Επιβιώσατε και από μια ξηρασία. Αυτό έχετε κάνει. Έχετε ψηφίσει ανθρώπους που έχουν εξαθλιώσει τη ζωή σας. Μην το ξανακάνετε. Μην το ξανακάνετε».