«Νομίζω ότι θα μπορούσαμε να κάνουμε τη μεγάλη αποπαγκοσμιοποίηση χωρίς να μπούμε σε εμπορικούς πολέμους» εκτιμά, σε συνέντευξη που παραχώρησε στην Οικονομική Επιθεώρηση, ο ομότιμος καθηγητής οικονομικών και διεθνών σχέσεων του πανεπιστημίου Πρίνστον Σερ Άνγκους Ντίτον. 

Βραβευμένος με το Νόμπελ Οικονομικών (2015) «για την ανάλυσή του σχετικά με την κατανάλωση, τη φτώχεια και την ευημερία», ο Σερ Άνγκους τονίζει στην ΟΕ ότι το προσδόκιμο ζωής τείνει να αυξάνεται σε όσους διαθέτουν πανεπιστημιακό τίτλο, ενώ από το 2010 μειώνεται σε όσους δεν διαθέτουν. Ταυτόχρονα, υπογραμμίζει την ευθύνη των οικονομολόγων στη μη συμπερίληψη υποκειμενικών δεικτών, όπως της οικογενειακής κατάστασης και της κοινότητας, στη μέτρηση της οικονομικής ευημερίας των πολιτών.

Επικριτής του πρώην προέδρου Ντόναλντ Τραμπ, ο Σερ Άνγκους επισημαίνει επίσης ότι «οι πρόεδροι έχουν πολύ μικρότερη επίδραση στην οικονομία από ό,τι συνήθως πιστεύεται», με τον αστερίσκο πως η εκλογή Τραμπ μπορεί να δοκιμάσει αυτή τη διαπίστωση.

Ανισότητες και απερίσκεπτη εμπιστοσύνη στις αγορές

Καθηγητά Ντίτον, το βιβλίο σας Η μεγάλη απόδραση: Υγεία, πλούτος και οι ρίζες της ανισότητας (Κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Πατάκη) υπογραμμίζει το παράδοξο ότι, ενώ οι παγκόσμιες ανισότητες έχουν μειωθεί, οι ανισότητες εντός των εθνών έχουν αυξηθεί. Δεδομένης της σταδιακής μείωσης της μεσαίας τάξης στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ, πώς προβλέπετε να εξελιχθεί αυτή η τάση τα επόμενα χρόνια; Και δεύτερον, οδεύουμε προς κοινωνίες δύο ταχυτήτων, δηλαδή σε διαχωρισμό μεταξύ των πολύ πλουσίων και των πολύ φτωχών;

Όπως είπε κάποτε ένας σοφός άνθρωπος, οι προβλέψεις είναι δύσκολες, ιδίως όσον αφορά το μέλλον. Αλλά ένα καλό μέρος για να ξεκινήσουμε είναι η Κίνα. Η διεθνής εισοδηματική ανισότητα εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το τι θα συμβεί εκεί. Η Κίνα δεν είναι πλέον μια φτωχή χώρα με βάση τα διεθνή πρότυπα και η θεαματική ανάπτυξη της Κίνας στο παρελθόν όχι μόνο μείωσε τη φτώχεια στη χώρα, αλλά και ανέβασε πολλούς φτωχούς ανθρώπους στη μεσαία τάξη. Αν η Κίνα συνεχίσει να αναπτύσσεται πολύ γρήγορα, σύντομα θα έρθει μια στιγμή που θα κινηθεί πέρα από τη μεσαία τάξη, αυξάνοντας έτσι την παγκόσμια εισοδηματική ανισότητα. Φυσικά, υπάρχει μεγάλη αβεβαιότητα σχετικά με την κινεζική ανάπτυξη σήμερα, οπότε αυτό είναι αβέβαιο αν θα συμβεί. Όσον αφορά τις πλούσιες χώρες, ανησυχώ πολύ για την αναδιανομή του εισοδήματος σε βάρος των εργαζομένων και προς όφελος των επιχειρήσεων και των ιδιοκτητών τους − το ποσοστό των κερδών επί του ΑΕΠ αυξάνεται σε πολλές χώρες. Αυτό θα μπορούσε να διευρύνει περαιτέρω το χάσμα στις πλούσιες χώρες, αλλά θα μπορούσε επίσης να προκαλέσει ένα κύμα λαϊκισμού, που θα μπορούσε να σταματήσει τη διαδικασία. Όπως σας προειδοποίησα, είναι δύσκολο να προβλέψουμε το μέλλον!

Ένα από τα κύρια σημεία του βιβλίου σας Economics in America: An Immigrant Economist Explores the Land of Inequality επικεντρώνεται στο γεγονός ότι η αμερικανική κοινωνία έχει γίνει πιο σκοτεινή και πιο άνιση από το 1983, τη χρονιά που μεταναστεύσατε σε αυτήν. Κατά τη γνώμη σας, οι οικονομολόγοι που βρίσκονται σε θέσεις εξουσίας φέρουν ευθύνη επειδή δεν δημιουργούν μοντέλα που λαμβάνουν υπόψη υποκειμενικά κριτήρια, όπως την ικανοποίηση των πολιτών;

Πράγματι πιστεύω ότι οι οικονομολόγοι σε θέσεις εξουσίας φέρουν κάποια ευθύνη για ό,τι έχει συμβεί, αν και δεν νομίζω ότι έχει να κάνει με το ότι αγνοούν τα κριτήρια ικανοποίησης των πολιτών. Ένα βασικό πρόβλημα ήταν η υπερβολική προσοχή στην αποτελεσματικότητα, σε αντίθεση με άλλες πτυχές της ζωής των ανθρώπων. Και η οδός προς την αποτελεσματικότητα συνήθως θεωρείται η εξάρτηση από τις αγορές, ακόμα και από αγορές που είναι επιρρεπείς στην κατάρρευση και την καταστροφή, όπως συνέβη κατά τη διάρκεια της χρηματοπιστωτικής κρίσης. Υπήρχε λοιπόν η αφελής πεποίθηση ότι, αν οι τραπεζίτες και οι κερδοσκόποι γίνονταν πλούσιοι, αυτό θα βοηθούσε και όλους τους άλλους, κάτι που απλώς δεν ίσχυε. 

Ταυτόχρονα, δημιούργησε ένα διευρυνόμενο χάσμα μεταξύ μιας μορφωμένης μειοψηφίας από τη μία πλευρά και της λιγότερο μορφωμένης πλειοψηφίας από την άλλη, όχι μόνο στους μισθούς, τα εισοδήματα και τον πλούτο, αλλά και στο προσδόκιμο ζωής. Όλα αυτά αγνοήθηκαν για πάρα πολύ καιρό. Επίσης, χρησιμοποιήθηκε η ρητορική της «αγοράς» για να δικαιολογηθεί ένα εξαιρετικά ακριβό σύστημα υγειονομικής περίθαλψης που δεν ήταν πολύ αποτελεσματικό στην παροχή υγείας, αλλά ήταν πολύ αποτελεσματικό στον πλουτισμό των παρόχων υγειονομικής περίθαλψης και στην καταστροφή καλών θέσεων εργασίας για τους εργαζόμενους. Έτσι, η απερίσκεπτη εμπιστοσύνη στις αγορές είναι αντίθετη με αυτό που θα έπρεπε να συμβαίνει, δηλαδή ότι οι αγορές πρέπει να εξυπηρετούν τους ανθρώπους. 

Οικονομία και πολιτική

Σερ Άνγκους, έχετε επικρίνει τη μέτρηση της οικονομικής ευημερίας αποκλειστικά μέσω του δείκτη ΑΕΠ. Ποιοι υποκειμενικοί δείκτες θα πρέπει να δημιουργηθούν ή να προστεθούν στις έρευνες κοινωνικο-οικονομικής ευημερίας; Και δεύτερον, αν εισαχθούν υποκειμενικά κριτήρια στις μετρήσεις, πώς θα αντιμετωπιστεί η «παγίδα του σχετικισμού»;

Το ΑΕΠ είναι προφανώς σημαντικό, αλλά είναι πολύ περιορισμένο και δεν μας λέει τίποτα για το ποιος παίρνει τι. Αγνοεί επίσης άλλα σημαντικά πράγματα, που έχουν σημασία για τους ανθρώπους, από τα οποία η υγεία −ή η θνησιμότητα− είναι ίσως το κορυφαίο παράδειγμα. Τα υψηλά εισοδήματα δεν ωφελούν πολύ τους ανθρώπους που είναι νεκροί! Είμαι υπέρ του να εξετάζουν οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής ένα «ταμπλό» δεικτών, συμπεριλαμβανομένων των εισοδημάτων και των μέτρων υγείας, αλλά να δίνουν επίσης προσοχή σε άλλα πράγματα που είναι σημαντικά για τους ανθρώπους, όπως η οικογενειακή κατάσταση, η κοινότητα, τα επίπεδα εκπαίδευσης και πολλά άλλα.

Ο Ρωλς έγραψε για τις «κοινωνικές βάσεις του αυτοσεβασμού», ότι οι άνθρωποι μπορούν να ανθίσουν μόνο μαζί με άλλους. Όλη η «φιλολογία» περί ευτυχίας −που χρησιμοποιεί μέτρα υποκειμενικής ευημερίας− τα πήγε περίφημα στον εντοπισμό των παραγόντων που έχουν σημασία για τους ανθρώπους, αλλά όχι τόσο καλά στο να πείσουν, τουλάχιστον εμένα, ότι πρέπει να χρησιμοποιούμε μέτρα υποκειμενικής ευημερίας ως πρωταρχικούς στόχους της πολιτικής. Αυτό οφείλεται εν μέρει στη σχετικότητα όλων αυτών των παραμέτρων, στο οποίο αναφερθήκατε κι εσείς, αλλά και σε αυτό που είπε ο Αμάρτια Σεν, ότι δηλαδή «η “ευτυχία” μπορεί να είναι μια στρατηγική για την αντιμετώπιση της στέρησης, αλλά δεν υπονοεί κατ’ ανάγκη την απουσία της στέρησης». 

Οι έρευνες που βασίζονται σε υποκειμενικές αξιολογήσεις μπορεί επίσης να είναι πολύ ευαίσθητες και να εξαρτώνται από το πώς ακριβώς τίθεται η ερώτηση, επομένως να είναι δύσκολο να εξαχθεί ένα συμπέρασμα, κάτι που ισχύει λιγότερο για τους πιο αντικειμενικούς παράγοντες μέτρησης. 

Ανησυχείτε ότι πολλοί οικονομολόγοι έχουν γίνει τεχνοκράτες και δεν κατανοούν την επιρροή της πολιτικής στη διαμόρφωση οικονομικών προγραμμάτων και πολιτικών;

Νομίζω ότι είναι αλήθεια ότι ορισμένοι οικονομολόγοι −αν και υπάρχουν πολλές εξαιρέσεις− δίνουν πολύ λίγη προσοχή στην πολιτική. Να ένα παράδειγμα: ζούμε, ακόμα, σε μια δημοκρατία στις ΗΠΑ, και πολλοί, ίσως και οι περισσότεροι άνθρωποι σε αυτή τη δημοκρατία, πιστεύουν ότι τα επίπεδα μετανάστευσης είναι υπερβολικά υψηλά. Εκείνοι που είναι υπέρ της μετανάστευσης θα πρέπει να αιτιολογήσουν την άποψή τους και να επιχειρηματολογήσουν επ’ αυτού. 

Οι άνθρωποι έχουν το δικαίωμα να ψηφίζουν, ακόμα και αν το κάνουν για λόγους που φαίνονται στις μορφωμένες ελίτ ως βαθιά λανθασμένοι. Οι σχολιαστές της επικαιρότητας και οι επαγγελματίες οικονομολόγοι υιοθετούν πολύ συχνά την άποψη ότι: «ξέρουμε τι πρέπει να κάνουμε, και αν οι πολιτικοί τα εφάρμοζαν και οι ψηφοφόροι το αποδέχονταν, όλα τα προβλήματα θα είχαν επιλυθεί». Δεν υπάρχει καμία δικαιολογία για μια τέτοια αλαζονεία.

Σε προηγούμενη συνέντευξή σας, δηλώσατε: «Αν εγγυηθεί κανείς την ισότητα σε όλους, γιατί να εργαστεί ή να καινοτομήσει κανείς;». Πιστεύετε ότι οι ανισότητες αποτελούν αναγκαίο εγγενές χαρακτηριστικό των κοινωνιών; Αν ναι, υπάρχει ένα αποδεκτό επίπεδο ανισότητας και πώς αυτό καθορίζεται; 

Φυσικά! Ο συμπατριώτης μου, Σκοτσέζος, Σερ Τζέιμς Μιρλίς, κέρδισε βραβείο Νόμπελ για την επίλυση −τουλάχιστον μίας εκδοχής−- αυτού ακριβώς του προβλήματος. Αναρωτήθηκε ποιο θα ήταν το ιδανικό φορολογικό σύστημα σε μια χώρα όπου η κυβέρνηση επιθυμεί την πλήρη ισότητα, αλλά αναγνωρίζει ότι τα κίνητρα έχουν σημασία, έτσι ώστε να υπάρχει μια ισορροπία και ένα ιδανικό επίπεδο ανισότητας. Όσο πιο πολύ μεριμνά για την ισότητα το κράτος τόσο λιγότερη η ανισότητα, αλλά την ίδια στιγμή η υψηλή φορολογία αποθαρρύνει την προσπάθεια. Αυτό ισχύει ακόμα και σε έναν (!) ρωλσιανό κόσμο, όπου το θεμελιώδες μέλημα είναι η ευημερία των ασθενέστερων. Ακόμα και στο πλαίσιο του ιδανικού κοινωνικού συμβολαίου του, ο ίδιος ο Ρωλς γνώριζε καλά ότι κάποια ανισότητα είναι αναπόφευκτη και επιθυμητή.

Καθολικό βασικό εισόδημα και πρόσβαση στην υγεία 

Καθηγητά Ντίτον, έχετε υποστηρίξει σε ομιλία σας τη δημιουργία ενός Καθολικού Βασικού Εισοδήματος (UBI) ως εργαλείο για την καταπολέμηση της φτώχειας και της ανισότητας. Με ορισμένες χώρες να προσπαθούν να το εισαγάγουν δοκιμαστικά, πόσο βιώσιμο είναι το UBI σε περιφερειακό επίπεδο και, κατ’ αναλογία, θα μπορούσε να εφαρμοστεί ένα παγκόσμιο εισόδημα;

Όχι! Πλέον είμαι, αλλά και πάντα ήμουν, αντίθετος στο UBI. Κάποτε, σε μία ομιλία μου στην Ταϊπέι, είπα ότι, αν ποτέ φτάσουμε σε έναν κόσμο όπου οι μηχανές και η τεχνητή νοημοσύνη θα έχουν εξαλείψει όλες τις θέσεις εργασίας και το εθνικό εισόδημα θα πηγαίνει στους ιδιοκτήτες και εφευρέτες της τεχνολογίας, τότε θα χρειαζόμαστε ένα UBI. Διαφορετικά όχι. Αλλά ορισμένοι από τους ανθρώπους που είναι υπέρ του UBI είναι αδίστακτοι σε αυτά που επικαλούνται, και πολλές φορές έχει αναφερθεί λανθασμένα ότι είμαι υπέρ. Δεν είμαι. 

Το καλύτερο επιχείρημα για ένα UBI είναι για λόγους μεγαλύτερης ελευθερίας, γιατί έτσι θα μπορούσαν όλοι να μορφωθούν, να έχουν υγειονομική περίθαλψη και μια μικρή ποσότητα ελεύθερου χρόνου − το τελευταίο ιδίως θα το εγγυόταν το UBI. Αλλά οι περισσότεροι από αυτούς που το υποστηρίζουν σήμερα είναι αποφασισμένοι να δείξουν ότι το UBI δεν θα μείωνε την εργασία, πράγμα που είναι ακριβώς αυτό που θα ήθελε κάποιος να κάνει, δηλαδή να εργάζεται λιγότερο! Επίσης, το να πληρώνεις τους ανθρώπους για να εργάζονται λιγότερο είναι πολιτικά αδύνατο, και αυτό ίσχυε και για την κυβέρνηση Νίξον όταν εξέταζε έναν αρνητικό φόρο εισοδήματος. 

Υπάρχει επίσης μια παραπλανητική ομοφωνία για το UBI μεταξύ Δεξιάς και Αριστεράς. Οι δεξιοί θέλουν ένα UBI αντί του σημερινού συστήματος, ενώ οι αριστεροί θέλουν ένα «UBI» πρόσθετο του σημερινού συστήματος. Το πρώτο θα έβλαπτε εκατομμύρια ανθρώπους −ιδιαίτερα τους ανάπηρους− ενώ το δεύτερο θα ήταν πολύ ακριβό για να είναι εφικτό. Το UBI είναι μια κακή ιδέα η οποία, για κάποιο λόγο, προσελκύει φανατικούς οπαδούς. 

Η πανδημία της COVID ανέδειξε την ανισότητα στην πρόσβαση στην υγεία και την περίθαλψη, με τους «ισχυρούς παίκτες» να λαμβάνουν εξειδικευμένες θεραπείες και τους ανίσχυρους να λαμβάνουν λιγότερο αποτελεσματικές. Με αυτή την εμπειρία και το δημοσιονομικό κόστος που προέκυψε, ποιος πιστεύετε ότι θα είναι ο ρόλος των οικονομικών της υγείας στη διαμόρφωση των δημoσίων πολιτικών;

Σίγουρα εντός των πλούσιων χωρών οι πιο εύποροι και οι πιο μορφωμένοι είχαν λιγότερες πιθανότητες να πεθάνουν. Μεγάλο μέρος αυτού είχε να κάνει με την εργασία που έκαναν οι άνθρωποι − οι μορφωμένοι έμεναν στο σπίτι και εργάζονταν εξ αποστάσεως, οι λιγότερο μορφωμένοι εργάζονταν σε νοσοκομεία, μεταφορές, καταστήματα και εργοστάσια συσκευασίας κρέατος.

Όταν τα σχολεία έκλεισαν, τα παιδιά των εύπορων τα κατάφεραν μια χαρά με την εξ αποστάσεως εκπαίδευση, ενώ οι φτωχότεροι γονείς είδαν τα παιδιά τους να χάνουν ένα ή περισσότερα χρόνια εκπαίδευσης, χρόνο που δεν θα αναπληρωθεί ποτέ. Υπήρχε επίσης η διεθνής ανισότητα στη διανομή των εμβολίων, αν και δεν είμαι καθόλου σίγουρος ότι, ακόμα και τώρα, καταλαβαίνουμε γιατί υπήρχαν τόσο λίγοι θάνατοι σε ορισμένες πολύ φτωχές χώρες. 

Υπάρχει και ένα άλλο θέμα, που συνδέεται με το έργο που έχουμε κάνει η Αν Κέις και εγώ για την υγεία και την εκπαίδευση στις ΗΠΑ. Το προσδόκιμο ζωής για το ένα τρίτο του πληθυσμού με προπτυχιακό τίτλο (BA) συνεχίζει να αυξάνεται, ενώ από το 2010 το προσδόκιμο ζωής για όσους δεν έχουν πτυχίο μειώνεται. Αυτό το χάσμα εξερράγη κατά τη διάρκεια της πανδημίας, αλλά δεν έχει, και δεν είχε, να κάνει με το σύστημα υγειονομικής περίθαλψης, στο οποίο συνήθως εστιάζουν τα οικονομικά της υγείας, αλλά με την αποβιομηχάνιση, την αποσύνθεση της οικογένειας και την απώλεια του κοινωνικού κεφαλαίου μεταξύ των εργαζόμενων Αμερικανών. 

Για μένα και την Αν αυτό είναι το κεντρικό πολιτικό ζήτημα στην Αμερική σήμερα, και έχει να κάνει σε μεγάλο βαθμό με την υποστήριξη του Ντόναλντ Τραμπ. Ο Τραμπ είναι θυμωμένος, πιστεύει ότι η Αμερική τα πάει άσχημα και δεν τον ενδιαφέρει καθόλου η δημοκρατία. Όλα αυτά βρίσκουν ανταπόκριση στους ανθρώπους που έχουν υποφέρει για τόσο πολύ καιρό. Τι έχει κάνει η δημοκρατία γι’ αυτούς;

Η εστίαση στην υγεία και τη θνησιμότητα είναι πολύ πιο σημαντική από ό,τι παραδέχονται οι περισσότεροι οικονομολόγοι και δημοσιογράφοι. Επί του παρόντος, υπάρχει μεγάλος ενθουσιασμός για το πόσο καλύτερα τα πάνε οι ΗΠΑ από την Ευρώπη, και αυτή η εκτίμηση επικεντρώνεται εξ ολοκλήρου στο εισόδημα και το ΑΕΠ. 

Αμερικανικές εκλογές και το μέλλον της παγκοσμιοποίησης 

Σε μια επιστολή που συνυπογράψατε τον Ιούνιο προειδοποιήσατε για τον κίνδυνο πληθωριστικής «έκρηξης» αν εκλεγεί ο Ντόναλντ Τραμπ. Ποια μέτρα που ανακοινώθηκαν φοβάστε;

Ο Τραμπ θέλει να επιβάλει δασμούς σε όλες τις εισαγωγές, γεγονός που θα αυξήσει τις τιμές. Θέλει να απελάσει εκατομμύρια μετανάστες, κάτι που θα ήταν μια απάνθρωπη και ανείπωτη φρίκη. Θα αυξήσει επίσης τις τιμές των αγαθών στην παραγωγή των οποίων βοηθούν οι μετανάστες και θέλει να μειώσει τους φόρους για τους πλούσιους. Έχει επίσης μιλήσει για την εγκατάλειψη του Συντάγματος και την απόλυση μεγάλου αριθμού δημοσίων υπαλλήλων. Ως εκ τούτου, δεν είναι κατάλληλος για Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών.

Θα μπορούσε το προστατευτικό οικονομικό μοντέλο που προτείνει το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα να οδηγήσει σε εκθετική αύξηση της ανισότητας ή αντίθετα θα ενισχύσει την εγχώρια παραγωγή και συνεπώς τον πλούτο;

Αυτές είναι οι μοναδικές εναλλακτικές λύσεις; Οι πρόεδροι έχουν πολύ μικρότερη επίδραση στην οικονομία από ό,τι συνήθως πιστεύεται, από τους ίδιους και από άλλους. Αλλά η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ μπορεί κάλλιστα να δοκιμάσει αυτή την πρόβλεψη, ιδίως αν τεθούν σε εφαρμογή ορισμένες από τις πιο ακραίες πολιτικές.

Τέλος, στη διεθνή σκηνή παρατηρείται μια τάση από-παγκοσμιοποίησης, ενώ ταυτόχρονα υπογράφονται διμερείς συμφωνίες που ευνοούν τα μοντέλα friendshoring και nearshoring. Πιστεύετε ότι τα κράτη θα οδηγηθούν σε ένα είδος διεθνών κλειστών αγορών και, κατά συνέπεια, σε εμπορικούς πολέμους;

Νομίζω ότι θα μπορούσαμε να κάνουμε τη μεγάλη από-παγκοσμιοποίηση χωρίς να μπούμε σε εμπορικούς πολέμους. Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλές από τις διμερείς εμπορικές συμφωνίες του τελευταίου έτους έχουν συνταχθεί από εταιρικούς λομπίστες και δεν συμφέρουν κανέναν άλλον εκτός από τις εταιρείες που τις πληρώνουν.

Επίσης, νομίζω ότι η υπερπαγκοσμιοποίηση της δεκαετίας του ’90 πήγε πολύ μακριά, όχι μόνο με το εμπόριο, αλλά και με τις απεριόριστες διεθνείς κινήσεις κεφαλαίων, πολλές από τις οποίες −όπως και οι εγχώριες χρηματοπιστωτικές ρυθμίσεις− ήταν επικίνδυνες, καθώς εγκυμονούσαν τον κίνδυνο καταστροφικής χρηματοπιστωτικής κατάρρευσης. Το ίδιο ισχύει και με τις διμερείς εμπορικές συμφωνίες, οι οποίες έτειναν να κάνουν πλούσια τη Wall Street, χωρίς να βοηθούν τους άλλους. 

Δεν είμαι από εκείνους που θα χύσουν πολλά δάκρυα αν ο κόσμος υποχωρήσει στο πεδίο της παγκοσμιοποίησης. Πολλοί άνθρωποι πιστώνουν στην παγκοσμιοποίηση την τεράστια μείωση της φτώχειας τα τελευταία τριάντα περίπου χρόνια, συμπεριλαμβανομένου και εμού στο βιβλίο Η μεγάλη απόδραση. Τώρα νομίζω ότι ήμουν υπερβολικά ενθουσιώδης και αυτό μας οδηγεί πίσω στην πρώτη ερώτηση, ότι η μείωση της φτώχειας στην Κίνα δεν θα μπορούσε να είχε συμβεί χωρίς τις εξαιρετικές εξαγωγές των μεταποιητικών της προϊόντων. Και υπάρχουν και άλλες χώρες, όπως το Μπαγκλαντές, που ακολούθησαν με επιτυχία αυτή την πορεία, αν και το Μπαγκλαντές ίσως δεν είναι τόσο καλό παράδειγμα σήμερα. 

Επιπλέον, στην Κίνα σήμερα υπάρχει το ζήτημα των υψηλών ποσοστών αποταμίευσης − αν η Κίνα αποταμίευε λιγότερο, μεγάλο μέρος της αύξησης των εξαγωγών της θα μπορούσε να απορροφηθεί ,και θα είχε απορροφηθεί, σε τοπικό επίπεδο, πράγμα που θα ήταν καλό για τον γενικό πληθυσμό, του οποίου το βιοτικό επίπεδο δεν είναι ιδιαίτερα υψηλό. Και ενώ θα είχε στερήσει από πολλούς ανθρώπους σε όλο τον κόσμο τα φθηνά κινεζικά προϊόντα, με την παγκοσμιοποίηση αυτά (τα προϊόντα) έφεραν επίσης πολλά προβλήματα, όπως την απώλεια θέσεων εργασίας στις πλούσιες χώρες και τον περιορισμό της τυπικής αναπτυξιακής στρατηγικής των φτωχών χωρών, καθώς τα φτηνά κινεζικά προϊόντα σε όλο τον κόσμο καθιστούν αδύνατη τη μετάβαση από τη γεωργία στη μεταποίηση. 

Συνοψίζοντας, πολλά από τα οφέλη που συνήθως αποδίδονται στην παγκοσμιοποίηση θα μπορούσαν να έχουν επιτευχθεί με άλλους, λιγότερο επιβλαβείς, τρόπους.