Φιλοσοφία, πρόοδος και κοινοτοπία του κακού 

Είναι η φιλοσοφία σήμερα κάπως σαν προνόμιο των λίγων και εκλεκτών ή των επαγγελματιών του χώρου; Ή, εν πάση περιπτώσει, των αργόσχολων τάξεων; Ή μήπως υπάρχει κάποια ανάγκη να διεισδύσει στις ζωές περισσότερων ανθρώπων;

Η φιλοσοφία δεν ήταν ποτέ για τους πολλούς, αλλά θέτει ερωτήματα για θέματα που αφορούν τους πάντες: το νόημα της ζωής, τη φύση του κακού, τη δομή της καλής κοινωνίας και πολλά άλλα. Οι περισσότεροι άνθρωποι αρχίζουν να έχουν ανάλογους προβληματισμούς ως παιδιά και συνεχίζουν να το κάνουν μέχρι οι ενήλικες να τους πουν να σωπάσουν − συχνά επειδή οι ίδιοι οι ενήλικες δεν μπορούν να απαντήσουν σε τέτοια ερωτήματα. Αυτό που χρειαζόμαστε όμως είναι μια τέτοια εκπαίδευση στις κοινωνίες, που θα ενθαρρύνει παρόμοια ερωτήματα − καθώς και φιλοσόφους που θα ξέρουν πώς να τα ζωντανεύουν για διαφορετικά ακροατήρια.

Είναι η πρόοδος και η δικαιοσύνη δύο έννοιες του παρελθόντος; Πώς θα μπορούσαν να επιβιώσουν στην εποχή των Ίλον Μασκ και των ομοίων του;

Βρίσκω την ερώτησή σας κάπως παράξενη. Επέζησαν οι ιδέες της προόδου και της δικαιοσύνης από τη εποχή του φασισμού; Φυσικά και επέζησαν, αν και δεν έχουν υλοποιηθεί πλήρως − αλλά αυτό ακριβώς είναι μια ιδέα. Εναπόκειται στους ελεύθερους ανθρώπους, που ενεργούν από κοινού, να υλοποιήσουν ιδέες, να απαιτήσουν τη δικαιοσύνη και να επιδιώξουν την πρόοδο. Δεδομένου ότι και τα δύο αυτά εξαρτώνται από εμάς, μπορούμε επίσης να αποτύχουμε − ζούμε σε μια στιγμή βαθιάς και επικίνδυνης οπισθοδρόμησης. Η πρόοδος δεν είναι ποτέ δεδομένη, και αν δεν δράσουμε από κοινού αυτή τη στιγμή, θα χάσουμε τόσο την ίδια, όσο και τα κέρδη που έχουμε αποκομίσει από το τέλος του φασισμού − όχι παντού στον κόσμο, και όχι πλήρως, αλλά σε μεγάλο βαθμό.

Θα συμφωνούσατε ότι η κοινοτοπία του κακού επιστρέφει και στοιχειώνει την ανθρωπότητα, περίπου 80 χρόνια μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και τη γενικευμένη φρίκη που αυτός έφερε (από τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης μέχρι, ας πούμε, την ατομική βόμβα στις ιαπωνικές πόλεις); Υπάρχει κάποια διαφορά –ηθική– μεταξύ των νεκρών αμάχων στη Γάζα και εκείνων που σκοτώθηκαν μετά τον πόλεμο δι’ αντιπροσώπων στην Ουκρανία;

Η έννοια της κοινοτοπίας του κακού από την Άρεντ ήταν μια περιγραφή των τρόπων με τους οποίους οι απλοί άνθρωποι και οι γραφειοκράτες μπορούν να είναι συνένοχοι σε μαζικές δολοφονίες χωρίς να φύγουν ποτέ από τα γραφεία τους. Δυστυχώς, αυτό εξακολουθεί να συμβαίνει, αν και όχι τόσο δραματικά, και μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου! – αναφέρετε τον βομβαρδισμό της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι και υπήρξαν πολλές άλλες περιπτώσεις. Υποθέτω ότι κάποιος θα μπορούσε να εφαρμόσει την έννοια της κοινοτοπίας στους χειριστές μη επανδρωμένων αεροσκαφών που στέλνουν πυραύλους για να σκοτώσουν παιδιά στη Γάζα και την Ουκρανία χωρίς ποτέ να χρειαστεί να δουν τα δολοφονικά αποτελέσματα της δραστηριότητάς τους. Δεν υπάρχει ηθική διαφορά μεταξύ αυτών των δύο περιπτώσεων. Οι σκόπιμες επιθέσεις σε αμάχους δεν δικαιολογούνται ποτέ.

Αριστερά και woke 

Τι εννοείτε όταν υποστηρίζετε ότι η Αριστερά δεν είναι woke; Αν η Αριστερά δεν είναι woke, τότε τι/ποιος είναι woke; Και ποια είναι η ουσία της Αριστεράς, αν όχι η αναζήτηση της θεραπείας για χρόνιες αδικίες, ανισότητες και θυματοποιήσεις;

Στο βιβλίο μου Left is not Woke παρουσιάζω την ουσία του φιλελεύθερου/αριστερού (liberal/left) με κανονιστικούς όρους. Πρώτον, το φιλελεύθερο/αριστερό είναι οικουμενικό και όχι φυλετικό: αντί να πιστεύει, όπως η Δεξιά, ότι μπορούμε να συνδεόμαστε βαθιά και επομένως να έχουμε υποχρεώσεις μόνο προς τα μέλη της δικής μας φυλής, αγωνίζεται για συνδέσεις και, επομένως, για τα ανθρώπινα δικαιώματα, για όλους.

Δεύτερον, το φιλελεύθερο/αριστερό πιστεύει ότι είναι δυνατόν να γίνει διάκριση μεταξύ δικαιοσύνης και εξουσίας. Πολλοί άνθρωποι κάπως δεν θυμούνται ή έχουν αρνηθεί αυτή τη διάκριση, από τον Θρασύμαχο στην Πολιτεία του Πλάτωνα μέχρι τον Μισέλ Φουκώ. Και είναι αλήθεια ότι οι πολιτικοί συχνά ισχυρίζονται ότι ενεργούν στο όνομα της δικαιοσύνης ή της δημοκρατίας, ενώ ενδιαφέρονται μόνο για την επέκταση της δικής τους εξουσίας. Σκεφτείτε τη διαφορά μεταξύ του πολέμου του Τζορτζ Μπους στο Ιράκ και της τρέχουσας συμπεριφοράς του Τραμπ. Ο Μπους ισχυρίστηκε ότι ενεργούσε εναντίον ενός τυράννου και ότι έφερνε τη δημοκρατία στη Μέση Ανατολή. Ακόμα και εκείνη την εποχή, ήταν σαφές στους περισσότερους ότι ενδιαφερόταν για την περιφερειακή ηγεμονία, καθώς και να αποπροσανατολίσει τον κόσμο από αυτό που, εκείνη την εποχή, θεωρούνταν η χειρότερη προεδρία στην ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών. Καταλαβαίνω ότι πολλοί άνθρωποι στη φιλελεύθερη Αριστερά εξέτασαν αυτή την υποκρισία και κατέληξαν στο ακόλουθο συμπέρασμα: κάθε κυβέρνηση, ή ακόμη κάθε άτομο, ενεργεί μόνο για να επεκτείνει τη δική του εξουσία. Αλλά κοιτάξτε τώρα κάτι που είναι πολύ χειρότερο, την προεδρία Τραμπ, η οποία δεν προσποιείται καν ότι ενεργεί στην υπηρεσία οποιουδήποτε ιδανικού. Απλώς επιδιώκει την εξουσία, με τρόπο που απηχεί τον ναζιστή νομικό Καρλ Σμιτ. Η προεδρία Μπους μού θυμίζει την παλιά γαλλική παροιμία: «Η υποκρισία είναι το κομπλιμέντο που κάνει η κακία στην αρετή». Θα προτιμούσα να έχω μια κυβέρνηση που τουλάχιστον αναγνωρίζει τι είναι η αρετή και της κάνει κομπλιμέντα. Ο Τραμπ κυριολεκτικά δεν καταλαβαίνει τι είναι η αρετή ή οι αξίες ή η ηθική. Αν δεν διατηρήσουμε τις ιδέες περί ηθικής, δεν έχουμε καμία πιθανότητα να τις πραγματοποιήσουμε όταν τελειώσει αυτός ο εφιάλτης.

Τρίτον, το φιλελεύθερο/αριστερό πιστεύει ότι η πρόοδος είναι εφικτή. Αυτό συχνά κάπως «μεταφράζεται» στο ότι η πρόοδος είναι αναγκαία − μια εγελιανή, και μερικές φορές μαρξιστική, ιδέα που σίγουρα διαψεύστηκε τον 20ό αιώνα. Δεδομένου ότι η πρόοδος εξαρτάται από εμάς, και όχι από ένα παγκόσμιο πνεύμα (Geist) ή μια αναγκαία ιστορική διαδικασία, δεν μπορεί να είναι αναπόφευκτη. Αν είμαστε ικανοί να συνεργαστούμε και να δημιουργήσουμε πρόοδο, είμαστε επίσης ικανοί να αποτύχουμε, όπως κάνουμε αυτή τη στιγμή.

Τώρα, καμία από αυτές τις τρεις αρχές δεν υποστηρίζεται από το woke. Αυτό που προκαλεί σύγχυση με το woke είναι ότι τροφοδοτείται από παραδοσιακά αριστερά/φιλελεύθερα συναισθήματα: την επιθυμία να σταθούμε δίπλα σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί και καταπιεστεί, την επιθυμία να διορθώσουμε ιστορικά λάθη. Αυτά είναι όλα συναισθήματα που νιώθω κι εγώ, όπως και όποιος θεωρεί τον εαυτό του αριστερό. Αλλά χωρίς να το συνειδητοποιήσει, το woke έχει υιοθετήσει κάποιες πολύ αντιδραστικές, δεξιές αρχές: τον φυλετισμό αντί του οικουμενισμού, την άρνηση οποιασδήποτε διάκρισης μεταξύ εξουσίας και δικαιοσύνης, τον σκεπτικισμό σχετικά με την πιθανότητα προόδου. To woke είναι δύσκολο να οριστεί, επειδή είναι μια μη συνεκτική έννοια, που βασίζεται σε μια αντίφαση μεταξύ συναισθημάτων και σκέψης.

Το βιβλίο μου, που σύντομα θα κυκλοφορήσει και σε ελληνική μετάφραση, καταπιάνεται επίσης με μια τέταρτη αρχή που διακρίνει το αριστερό από το φιλελεύθερο: την πεποίθηση ότι τα κοινωνικά δικαιώματα –το δικαίωμα στην υγειονομική περίθαλψη, στη στέγαση, στην εκπαίδευση, στις δίκαιες εργασιακές πρακτικές, στην πρόσβαση στον πολιτισμό− είναι γνήσια δικαιώματα, που πρέπει να λαμβάνονται τόσο σοβαρά υπόψη, όσο και τα πολιτικά δικαιώματα − την ελευθερία του λόγου, της λατρείας, των μετακινήσεων, το δικαίωμα ψήφου. Όλα αυτά υπάρχουν κωδικοποιημένα στη Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ του 1948, αλλά οι φιλελεύθεροι θεωρούν τα κοινωνικά δικαιώματα «οφέλη» ή «προνόμια». Καμία χώρα δεν έχει ποτέ υλοποιήσει στον απόλυτο βαθμό όλα αυτά τα δικαιώματα, αλλά αν είσαι με την Αριστερά πιστεύεις ότι τα κοινωνικά δικαιώματα δεν είναι ουτοπικά και εργάζεσαι για να τα κατακτήσεις.

Η μουσική και το μέλλον της Αριστεράς 

Δεν έχει ο οικουμενισμός τα τυφλά του σημεία, που μερικές φορές οδηγούν στη διάσπαση της κοινωνίας σε αυτοτελείς κοινωνικούς θύλακες, όπου η επικοινωνία γίνεται intra muros, κάτι που ίσως απηχεί και το μέλλον των κοινωνιών μας;

Ο φυλετισμός είναι εκείνος που διασπά την κοινωνία σε αυτοτελείς κοινωνικούς θύλακες. Ο οικουμενισμός μερικές φορές μπορεί να έχει τυφλά σημεία, που δεν σχετίζονται όμως με αυτό που λέτε, αλλά με την πίστη ότι οι φιλοδοξίες του έχουν ήδη εκπληρωθεί. Το βλέπουμε αυτό στη σύγχρονη Γαλλία, για παράδειγμα, όπου πολλοί υποστηρίζουν ότι δεν υπάρχει ανάγκη για επιπλέον μέτρα για να διασφαλιστεί ότι οι μειονότητες και οι γυναίκες αντιμετωπίζονται ισότιμα, επειδή ο οικουμενισμός αποτελεί ιστορικά μέρος της γαλλικής κληρονομιάς. Αυτό είναι λάθος. Το γεγονός ότι στο πεδίο των ιδεών ο οικουμενισμός αποτελεί μέρος μιας κληρονομιάς δεν σημαίνει ότι έχει υλοποιηθεί. Πρέπει πάντα να κάνουμε διάκριση μεταξύ των ιδεών και της υλοποίησής τους. Σε αντίθεση με τους λεγόμενους ρεαλιστές −που δεν αναγνωρίζουν ότι αποδέχονται μια συγκεκριμένη μεταφυσική της πραγματικότητας− γνωρίζω ότι τα ιδανικά είναι σημαντικά κίνητρα της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Αλλά πρέπει να εργαστούμε για να κλείσουμε το χάσμα μεταξύ των ιδανικών και της υλοποίησής τους.

Φαίνεται ότι στις μέρες μας βλέπουμε μια πολιτική επέκταση της δεξιάς ιδεολογίας, αν όχι της Ακροδεξιάς. Ποιες είναι οι προϋποθέσεις για την επαναφορά της έλξης της Αριστεράς;

Το βιβλίο μου Left is not Woke παρουσιάζει αυτές τις προϋποθέσεις με μία κάποια λεπτομέρεια. Αυτό που δεν μπορώ να προσφέρω, και είναι όμως επίσης απαραίτητο, είναι το εξής: καλύτερη μουσική. Μην το υποτιμάτε. Από τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο μέχρι το αμερικανικό κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα και τον αγώνα κατά του απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική, για να πάρουμε μερικά παραδείγματα από τον 20ό αιώνα, η προοδευτική μουσική, αυτή που οι άνθρωποι μπορούσαν να τραγουδήσουν μαζί, υπήρξε ένας κρίσιμος παράγοντας για τη διατήρηση του κινήτρου, του θάρρους και της αλληλεγγύης. Η πιο δημοφιλής μορφή σύγχρονης μουσικής, η χιπ χοπ, δεν κάνει την ίδια δουλειά, αν και μερικές φορές διαμαρτύρεται για την αδικία. Χρειαζόμαστε διεθνώς εμπνευσμένους τραγουδιστές/τραγουδοποιούς για να εμπνεύσουν μια διεθνή Αριστερά.

Tεχνο-οπτιμισμός και λατρεία της νεότητας

Ποια είναι η γνώμη σας για την τεχνο-οπτιμιστική προσέγγιση, που φαίνεται να κατακτά όλο και περισσότερους υποστηρικτές, δηλαδή την ιδέα ότι η τεχνολογική πρόοδος είναι σχεδόν αδιαμφισβήτητο ότι θα μας οδηγήσει σε ένα καλύτερο μέλλον; Πιστεύετε ότι πρόκειται για μια εύλογη υπόθεση ή για μια μορφή κρυφής επιστροφής του κακού;

Νομίζω ότι πρόκειται απλώς για μια αφελή προσέγγιση. Είναι δύσκολο να καταλάβουμε πώς κάποιος που εξετάζει την ανάπτυξη πυρηνικών όπλων ή την καταστροφή του κλίματος θα μπορούσε να δει την τεχνολογική πρόοδο από μόνη της ως εγγύηση για ένα καλύτερο μέλλον. Φυσικά, τον 18ο, 19ο και στις αρχές του 20ού αιώνα υπήρξαν πολλές τεχνολογικές εξελίξεις που βελτίωσαν σημαντικά τις ανθρώπινες ζωές: από εμβολιασμούς και ιατρικές διαδικασίες που διπλασίασαν το μέσο προσδόκιμο ζωής έως μηχανές που απελευθέρωσαν πολλούς, ιδιαίτερα φτωχούς ανθρώπους ή/και γυναίκες, από μια ζωή εργασίας χωρίς νόημα, την πρόοδο στη γεωργία που αντιμετώπισε σε μεγάλο βαθμό την πείνα, και ούτω καθεξής. Ταυτόχρονα, δεν χρειάζεστε έναν φιλόσοφο για να σας πει ποια προβλήματα έχουν προκαλέσει οι τεχνολογικές εξελίξεις τις τελευταίες δεκαετίες. Πάρτε μια οποιαδήποτε εφημερίδα και θα δείτε ολοφυρμούς για το κλίμα, τα νέα όπλα, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, την Τεχνητή Νοημοσύνη…

Έχετε δηλώσει ότι η σύγχρονη κοινωνία δίνει υπερβολική αξία στη νεότητα, ειδικά στο πεδίο της εργασίας, προωθώντας ένα είδος ιδανικού μόνιμης εφηβείας. Γιατί συμβαίνει αυτό και ποιοι είναι οι λόγοι πίσω από αυτό; Είναι μια μορφή ιδεολογίας που κρύβει κάτι σαν τη «βάση» ενός συστήματος, για να χρησιμοποιήσουμε τη μαρξιστική αναλογία;

Το να προσδίδουμε μεγάλη αξία στη νεότητα, ιδιαίτερα στις ηλικίες μεταξύ 18-30 ετών, είναι πράγματι μια ιδεολογία που δεν βασίζεται όμως σχεδόν καθόλου σε εμπειρικά δεδομένα. Είναι μια ηλικία κατά την οποία οι περισσότεροι άνθρωποι βρίσκονται υπό κάποια πίεση να εδραιώσουν την ταυτότητά τους −επαγγελματικά, προσωπικά, πολιτικά− και συχνά νιώθουν μεγάλη αβεβαιότητα. Φοβούνται ότι οποιοδήποτε λάθος κάνουν −λάθος δουλειά, λάθος σχέση− θα καθορίσει το υπόλοιπο της ζωής τους. Κατακλύζονται, στο μεταξύ, κι από όλα αυτά τα μηνύματα ότι αυτή είναι η καλύτερη περίοδος της ζωής τους και στο τέλος τείνουν να πιστέψουν ότι όλες αυτές οι ανησυχίες, που είναι συνήθεις, είναι μόνο δικές τους και ότι χάνουν το καλύτερο κομμάτι της ζωής τους, μετά από το οποίο τα πάντα θα γίνουν χειρότερα. Οι κοινωνικοί επιστήμονες που έχουν μελετήσει την ευτυχία διεθνώς καταλήγουν στο ότι οι άνθρωποι γίνονται πιο ευτυχισμένοι καθώς μεγαλώνουν. Με βάση την εμπειρία μου, οι περισσότεροι άνθρωποι θα αναλογιστούν εκείνη την περίοδο της ζωής τους και −εκτός αν τους έχει συμβεί κάποια μεγάλη ατυχία μετά− θα καταλήξουν στο συμπέρασμα ότι η ζωή τους βελτιώνεται καθώς μεγαλώνουν, καθώς είναι πιο σίγουροι για το τι μπορούν και τι δεν μπορούν να κάνουν, και πιο ικανοί να μετατρέψουν τις αποτυχίες και τις απογοητεύσεις σε κάτι παραγωγικό. Αφού λοιπόν τόσο η κοινωνική επιστήμη όσο και η αυτογνωσία συμφωνούν ότι η νεότητα δεν είναι η καλύτερη περίοδος της ζωής μας, γιατί επαναλαμβάνεται τόσο συχνά αυτό το μήνυμα; Στόχος του είναι να μας πείσει ότι μετά τα τριάντα η ζωή είναι μια αργή κατηφόρα προς την παραίτηση και τον κυνισμό. Υποτίθεται ότι πρέπει να αποδεχτείτε τον κόσμο όπως είναι, να αποδεχτείτε ότι οι ελπίδες που είχατε για να συμβάλετε στην αλλαγή του ή/και στην αλλαγή του εαυτού σας είναι παιδικά όνειρα που πρέπει να εγκαταλειφθούν καθώς μεγαλώνετε, και ασχολείστε με τη σοβαρή υπόθεση της ενηλικίωσης. Η ειρωνεία είναι ότι μεγάλο μέρος της ενηλικίωσης περιγράφεται ως μια διαδικασία συλλογής παιχνιδιών, δηλαδή ως το να κερδίζετε χρήματα για καινούρια αυτοκίνητα, iPhone και άλλα πράγματα που, φυσικά, δεν περιγράφονται ως παιχνίδια, αλλά ως «απαραίτητα» αγαθά για να ζήσετε μια ενήλικη ζωή. Το βιβλίο μου Why Grow Up? περιγράφει αυτή τη διαδικασία λεπτομερώς και προσφέρει κάποιες εναλλακτικές λύσεις.