Η ικανότητα μιας κοινωνίας να διαχειρίζεται τη γνώση εξαρτάται από το μέσο μέσα στο οποίο αυτή παράγεται και κυκλοφορεί. Το γραπτό κείμενο λειτουργεί ως χώρος όπου το επιχείρημα οργανώνεται, ελέγχεται, αναθεωρείται. Στη νέα πραγματικότητα το βίντεο, το σύντομο μήνυμα, το feed και η αλγοριθμική επιβράβευση της στιγμιαίας προσοχής αποσπούν το κέντρο βάρους από την απόδειξη και το μεταφέρουν στον αφηγητή.

Ο Σβεν Γκερστ, Γερμανός στοχαστής που κινείται ανάμεσα στη φιλοσοφία και τις πολιτικές επιστήμες, του οποίου το έργο περιστρέφεται γύρω από τη δημοκρατία, την κοινωνία της γνώσης και τον φιλελευθερισμό, αντιμετωπίζει την αλλαγή αυτή ως ρήξη στον τρόπο που παράγεται γνώση καθώς, πλέον, η πληροφορία ρέει κυρίως προφορικά. Η ανάγνωση, που απαιτεί συγκέντρωση και επεξεργασία, υποχωρεί μπροστά σε ένα καθεστώς συνεχούς διέγερσης. Για τον ίδιο, αυτή η αποδυνάμωση δεν απειλεί μόνο τον δημόσιο διάλογο, αλλά υποσκάπτει το υπόβαθρο της δημοκρατίας.

Η υποχώρηση της ανάγνωσης και οι συνέπειές της

Διάβασα στο newsletter σου για την υποχώρηση της ανάγνωσης και τον τρόπο με τον οποίο επηρεάζει τόσο την οικονομία όσο και τη δημοκρατία. Υποστηρίζεις ότι αυτή η πτώση δεν είναι απλώς μια πολιτισμική μετατόπιση, αλλά και οικονομικό πρόβλημα. Πώς μεταφράζεται η μειωμένη ικανότητα ανάγνωσης σε χαμηλότερη παραγωγικότητα ή ασθενέστερη οικονομική επίδοση;

Καταρχάς, πριν μπούμε στα «σκληρά» οικονομικά, θα έλεγα ότι πρέπει να κοιτάξουμε τη συνολική κουλτούρα και τι έχει κάνει η ανάγνωση στην κουλτούρα. Πρέπει να ξεχωρίσουμε ανάμεσα στην εγγράμματη κοινωνία και σε αυτό που τώρα βλέπουμε ως μετα-εγγράμματη κοινωνία. Στην εγγράμματη κοινωνία, τα επιχειρήματα διατυπώνονταν και μεταφέρονταν μέσω της γραφής και αυτό σήμαινε ότι μπορούσαμε πάντα να ανατρέχουμε στο γραπτό κείμενο, να εντοπίζουμε μια καθαρή, δομημένη επιχειρηματολογία και να επιστρέφουμε ξανά σε αυτήν. Αυτό έκανε δυνατή την οικονομική άνθηση, έκανε δυνατή την κουλτούρα, έκανε δυνατή τη φιλοσοφία, επειδή μπορούσαμε να χτίζουμε πάνω στις ιδέες άλλων.

Τώρα, στη μετα-εγγράμματη κοινωνία, αυτό δεν το κάνουμε. Επιστρέφουμε σε μια προφορική κοινωνία − ή αυτό είναι ο φόβος, ότι επιστρέφουμε σε μια προφορική κοινωνία. Και σε μια προφορική κοινωνία δεν μπορούμε να ανατρέξουμε σε άλλα επιχειρήματα, γιατί πρέπει να βασιστούμε στον αφηγητή. Δεν υπάρχει έδαφος, ας το πούμε έτσι. Έτσι έχουμε λιγότερη άνοδο απρόσωπης γνώσης και περισσότερη εξατομικευμένη γνώση που βασίζεται σε συγκεκριμένους αφηγητές, σε πρόσωπα και τα λοιπά. Και τέτοιες μετατοπίσεις διαπερνούν ολόκληρη την κοινωνία.

Πώς αυτό αντανακλάται σε επίπεδο οικονομίας αλλά και κοινωνίας;

Η οικονομία είναι μόνο ένα μέρος, και μάλιστα το μεταγενέστερο μέρος αυτής της ιστορίας. Αλλά γενικά, ανησυχώ ότι η ικανότητα ανάγνωσης μειώνεται – και μπορούμε να εξετάσουμε γιατί συμβαίνει αυτό. Το βλέπουμε ιδιαίτερα στους εφήβους: τα ποσοστά γραμματισμού πέφτουν, η ετοιμότητα ανάγνωσης πέφτει κ.o.κ.. Αυτό είναι το ευρύτερο πλαίσιο: ότι ερχόμαστε από μια εγγράμματη κοινωνία, που έκανε δυνατή την πολιτισμική, οικονομική και κοινωνική πρόοδο και τώρα βλέπουμε πιθανώς τις πρώτες ενδείξεις ότι κινούμαστε σε μια μετα-εγγράμματη, σχεδόν προφορική κοινωνία.

Και πώς αυτό μειώνει την παραγωγικότητα ή επιφέρει ασθενέστερη οικονομική επίδοση;

Στις προφορικές κοινωνίες λειτουργούμε πιο ενστικτωδώς. Αυτό που έκανε την οικονομική πρόοδο δυνατή ήταν ότι δεν ακολουθούσαμε απλώς τα ένστικτα και τα συναισθήματά μας. Η κουλτούρα σημαίνει ότι καλλιεργούμε τον εαυτό μας. Ότι μπορούμε να σχεδιάζουμε για το μέλλον. Σε ένα περιβάλλον που είναι πιο προφορικό ή πιο ενστικτώδες, εστιάζουμε στις βραχυπρόθεσμες απολαύσεις και δεν κάνουμε σχέδια. Αυτό έχει να κάνει με τον σχηματισμό κοινωνικών συνηθειών. Αν λειτουργείς ενστικτωδώς και ζεις στο παρόν, δεν σχεδιάζεις για το μέλλον. Δεν επενδύεις στο μέλλον. Καταναλώνεις τώρα. Αντί να σκέφτεσαι μακροπρόθεσμα για την επαγγελματική σου πορεία, επιλέγεις την άμεση ευχαρίστηση.

Το πρόβλημα σε έναν τέτοιο τύπο κοινωνίας είναι ότι η γνώση δεν θεσμοποιείται, και αυτό οδηγεί σε χαμηλότερο ανθρώπινο κεφάλαιο, μειωμένη παραγωγικότητα των εργαζομένων και λιγότερη καινοτομία. Αυτό θα επηρεάσει αναπόφευκτα αρνητικά την οικονομική ανάπτυξη. Στην πραγματικότητα, αν αφαιρέσουμε την ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης και τις τεράστιες επενδύσεις στον τομέα αυτό, σπάνια βλέπουμε ουσιαστική ανάπτυξη σε άλλους κλάδους. Μέχρι τώρα, τα μεγάλα κέρδη που προέρχονται από την AI αποκρύπτουν πολλούς από αυτούς τους παράγοντες. Όμως μόλις επιβραδυνθεί η εξέλιξη της AI, θα δούμε τι πραγματικά κρύβεται κάτω από την επιφάνεια.

Νομίζω, επίσης, ότι δημιουργήσαμε μια κουλτούρα βραχυπρόθεσμης απόλαυσης αντί μακροπρόθεσμης σκέψης. Αυτό έχει επιπτώσεις στο πόσο οι άνθρωποι αποταμιεύουν και επενδύουν. Οι νεότερες γενιές είναι πιο δύσπιστες απέναντι στην αποταμίευση και την επένδυση. Και φυσικά, επιλέγεις τη βραχυπρόθεσμη «δόση» ντοπαμίνης αντί να επενδύσεις στην εκπαίδευσή σου και άρα στην παραγωγικότητά σου. Αυτή είναι η βαθύτερη κοινωνική κριτική.

Social media, ψηφιακό κρακ και παραπληροφόροση

Υπάρχει όμως και η πιο επιφανειακή εκδοχή.

Η πιο επιφανειακή εκδοχή είναι ότι ζούμε σε ένα περιβάλλον που πατά συνεχώς το κουμπί της ντοπαμίνης. Το TikTok είναι από τις πιο εθιστικές πλατφόρμες – είναι σαν ψηφιακό κρακ. Και αυτό έχει επιπτώσεις. Οι άνθρωποι αφιερώνουν λιγότερο χρόνο στο να μορφωθούν, επειδή μπορούν να πάρουν ψηφιακό κρακ δωρεάν online.

Και αυτό οδηγεί στο brain rot…

Φυσικά, και φέρνει νοητική φθορά. Αν είσαι συνεχώς συνδεδεμένος σε αυτές τις πλατφόρμες, επηρεάζεται η προσοχή σου. Επηρεάζεται η σχέση σου με το κείμενο. Επηρεάζονται οι υποδοχείς ντοπαμίνης. Όπως η υπερέκθεση στην πορνογραφία αλλάζει το πώς βιώνεις την κανονική σεξουαλική επαφή, έτσι και εδώ: η υπερβολική δόση ψηφιακής διέγερσης αλλάζει το πώς σχετιζόμαστε με το κείμενο. Η ανάγνωση έχει αλλάξει θεμελιωδώς. Στην εποχή των social media δεν είναι ότι διαβάζουμε λιγότερο· είναι ότι διαβάζουμε διαφορετικά. Διαβάζουμε πολύ περισσότερο κείμενο μικρής μορφής. Αλλά αυτό δεν είναι βιβλίο. Δεν είναι μια δομημένη επιχειρηματολογία. Είναι ένα νέο ερέθισμα σχεδόν κάθε δευτερόλεπτο. Αυτό δεν είναι ανάγνωση. Αυτό κάνει τους ανθρώπους να ξε-μαθαίνουν τη μακροσκελή επιχειρηματολογία.

Πάμε τώρα στο ζήτημα της παραπληροφόρησης, της πόλωσης και των απλουστευτικών αφηγήσεων. Βομβαρδιζόμαστε από ειδοποιήσεις όλη την ημέρα. Σε ποιον βαθμό θεωρείς ότι αυτό συνδέεται με τη διάβρωση της βαθιάς ανάγνωσης και την άνοδο της επιφανειακής κατανάλωσης πληροφορίας;

Νομίζω ότι, συνολικά, η παραπληροφόρηση μερικές φορές παρουσιάζεται με έναν υπερβολικό τρόπο, γιατί πιστεύω ότι η παραπληροφόρηση ήταν πάντα μέρος των ανθρώπινων κοινωνιών, έτσι δεν είναι; Η πληροφορία είναι άφθονη. Και επιλέγουμε την πληροφορία που μας ταιριάζει με βάση τις αξίες μας στις περισσότερες περιπτώσεις. Υπάρχει μια ωραία φράση που λέει ότι «υπάρχουν άπειρα αστέρια στον ουρανό· σημασία έχει πώς τα συνδέεις».

Για παράδειγμα, κάποιος που είναι πολύ δύσπιστος απέναντι στη μετανάστευση θα πιστέψει περισσότερο πληροφορίες που λένε μια αρνητική ιστορία για τη μετανάστευση. Οι άνθρωποι είχαν πάντα αυτό το ψυχολογικό χαρακτηριστικό: να διαλέγουν την πληροφορία που ταιριάζει στο αξιακό τους σύστημα. Τώρα, όμως, μπαίνουμε σε μια εποχή όπου οι άνθρωποι ξε-μαθαίνουν την κριτική σκέψη σε κάποιο βαθμό. Και αυτό οφείλεται στο γεγονός –όπως ήδη ανέφερα– ότι ο τρόπος με τον οποίο καταναλώνεται πλέον η πληροφορία δεν είναι μέσω ανάγνωσης και ισορροπημένων πηγών, αλλά μέσω βίντεο μικρής διάρκειας ή podcast. Αυτό σημαίνει ότι λαμβάνουμε την πληροφορία με πιο συναισθηματικό τρόπο. Το βίντεο μικρής διάρκειας είναι τόσο ισχυρό, γιατί δεν είναι μόνο ο γραπτός λόγος –που είναι μάλλον ουδέτερος– αλλά έρχεται με ήχο, εικόνα, απευθύνεται πραγματικά στην πιο ενστικτώδη φύση των ανθρώπων. Έτσι βρισκόμαστε σε πιο συναισθηματική κατάσταση όταν δεχόμαστε την πληροφορία. Η ψευδής ή παραπλανητική πληροφορία φορτίζεται με ένα συναισθηματικό στοιχείο. Ο γραπτός λόγος δεν μπορεί να το κάνει αυτό. Αυτό είναι ένα από τα χαρακτηριστικά που κάνουν την παραπληροφόρηση τόσο δύσκολη. Γι’ αυτό η παραπληροφόρηση και η παραπλάνηση χρησιμοποιούν πολύ συχνά έντονη, δραματική εικόνα, βίντεο, ήχο, οτιδήποτε ενισχύει το συναισθηματικό φορτίο.

Από το κείμενο στον αφηγητή και τον χαρισματικό ηγέτη

Και πλέον ο αφηγητής παίζει καθοριστικό ρόλο.

Στο βιβλίο έχεις το κείμενο. Στο podcast, το πρόσωπο που λέει την πληροφορία είναι καθοριστικός παράγοντας. Οπότε, σχεδόν μπαίνουμε σε έναν κόσμο υποκειμενικότητας, όπου σημασία έχει περισσότερο από πού προέρχεται η πληροφορία παρά το τι είναι η πληροφορία. Κάποιος μπορεί να διαδίδει παραπληροφόρηση όσο θεωρείται «αξιόπιστος». Σκέψου τον Ντόναλντ Τραμπ. Μπορεί να ξεφεύγει σχεδόν με οτιδήποτε, επειδή είναι το πρόσωπο στο οποίο κάποιοι άνθρωποι στρέφονται. Δεν είναι ότι τον εμπιστεύονται πραγματικά· είναι ότι αυτός είναι ο αφηγητής της εποχής για αυτούς. Οι άνθρωποι παίρνουν την πληροφορία και η πληροφορία έρχεται δεύτερη. Σημασία έχει ότι την αφηγείται αυτός. Αυτό είναι το ανησυχητικό: ότι το επιστημικό βάρος, για να το πω φιλοσοφικά, δεν προκύπτει πια από την ίδια την πληροφορία, αλλά από το άτομο που τη μεταφέρει.

Όπως ξέρουμε, η ανάγνωση εκπαιδεύει την προσοχή, την υπομονή και μια κριτική απόσταση. Τι συμβαίνει στους δημοκρατικούς πολίτες όταν αυτές οι γνωστικές συνήθειες αποδυναμώνονται;

Νομίζω ότι αυτό είναι το πιο σημαντικό. Γιατί στην οικονομική σφαίρα μπορείς κάπως να τα βολέψεις, δεν έχουμε και τόσο σαφή δεδομένα για το πώς επηρεάζεται η παραγωγικότητα συνολικά. Αλλά θα έλεγα ότι η πολιτική είναι η πιο ευάλωτη. Επειδή στην πραγματικότητα διαβρώνεις τον ενημερωμένο, διαφωτισμένο πολίτη. Και νομίζω ότι αυτό ήταν το ιδανικό του φιλελευθερισμού μετά τον Διαφωτισμό: η επικράτηση της λογικής έναντι του δόγματος και του ενστίκτου. Αυτό ήταν η υπόσχεση του Διαφωτιστικού προτάγματος. Και μετά τον Διαφωτισμό βασιστήκαμε πάρα πολύ στην κουλτούρα του βιβλίου.

Η κουλτούρα του βιβλίου σου δίνει αυτό που λες: υπομονή, κριτική ανάλυση, τη δυνατότητα να ανατρέξεις σε ένα επιχείρημα που μπορείς να επισκεφθείς ξανά. Τώρα, σε μια μετα-εγγράμματη κοινωνία, αυτά τα χαρακτηριστικά εξαφανίζονται. Οι άνθρωποι δεν έχουν τις αναλυτικές ικανότητες να διακρίνουν ποια πληροφορία είναι αληθινή. Αντίθετα, στρέφονται στην αξιοπιστία του χαρισματικού ηγέτη. Αυτό είναι που έλεγα πριν για τον αφηγητή. Όλα όσα χρειάστηκαν για να χτιστεί η φιλελεύθερη δημοκρατία −που ήταν μετα-Διαφωτιστικό οικοδόμημα− υπονομεύονται από τις τάσεις που βλέπουμε σε αυτό που εγώ αποκαλώ μετα-εγγραμματοσύνη. Ότι δηλαδή διαβρώνουμε ακριβώς αυτές τις δεξιότητες που ανέφερες.

Τεχνητή νοημοσύνη και φλύαρο κείμενο

Πάμε στον κόσμο της τεχνητής νοημοσύνης. Ζούμε μια μεγάλη επανάσταση. Τα εργαλεία AI μας επιτρέπουν πλέον να «εξωτερικεύουμε» σκέψη. Πιστεύεις ότι αυτό επιταχύνει την παρακμή της ανάγνωσης ή μπορεί, υπό προϋποθέσεις, να την αναβιώσει;

Καλή ερώτηση. Νομίζω ότι δεν έχουμε ακόμη αρκετά δεδομένα για να κάνουμε μια σαφή εκτίμηση προς ποια κατεύθυνση θα πάει αυτό. Έχουμε καλά δεδομένα για τις τάσεις ανάγνωσης από το 2002–2003, αλλά το ChatGPT κυκλοφόρησε στα τέλη του 2022. Άρα δεν έχουμε ακόμη πλήρη εικόνα για το αν όντως ισχύσουν αυτά που φοβόμαστε. Η διαίσθησή μου όμως είναι ότι θα έχουμε πολύ περισσότερο μαζικά παραγόμενο, χαμηλής ποιότητας περιεχόμενο από AI, θα το έλεγα «AI slop». Πολύ γενικόλογο περιεχόμενο που εμφανίζεται σαν γραπτή επιχειρηματολογία, αλλά δεν είναι πραγματικά επιχειρήματα. Γιατί ο τρόπος που λειτουργεί ένα μεγάλο γλωσσικό μοντέλο είναι ότι μπορεί να σου παράγει τεράστιες ποσότητες φλύαρου κειμένου, αλλά δεν μπορεί να σου δώσει την ουσία της νέας, πραγματικής κατανόησης ή κάποιας νέας αλήθειας. Επομένως θα έχουμε πολύ περισσότερο AI slop.

Νομίζω ότι ήδη βλέπουμε αυτό να συμβαίνει…

Ναι, νομίζω ότι ήδη το βλέπουμε. Πολλά άρθρα online είναι απλώς τεράστιες ποσότητες περιεχομένου. Πιστεύω ότι μεγάλο μέρος του διαδικτύου είναι ήδη γεμάτο από AI slop, και αυτό είναι ανησυχητικό. Από την άλλη, έχω και μια πιο ισορροπημένη άποψη. Θα υπάρξουν επίσης και πολλοί κερδισμένοι από την AI, που θα ενισχύσουν τον εαυτό τους. Άρα η θετική ανάγνωση που έχεις ίσως είναι σωστή. Αλλά πιστεύω ότι θα υπάρξουν και πολλοί χαμένοι. Και ίσως η κοινωνία συνολικά να είναι ο μεγάλος χαμένος. Θα υπάρχουν άνθρωποι που θα μπορούν πραγματικά να ενισχύουν τις γνωστικές τους ικανότητες μέσω της AI – να γίνουν τεράστιοι πολλαπλασιαστές σε αυτό το οικοσύστημα. Αυτοί θα είναι οι μεγάλοι κερδισμένοι. Αλλά νιώθω ότι συνολικά η κοινωνία θα είναι ο χαμένος, λόγω των επιπτώσεων που ανέφερα – στη δημοκρατία, στις πολιτικές δομές, στην κουλτούρα κ.τ.λ. Άρα, παρότι κάποιοι θα ωφεληθούν, η κοινωνία συνολικά, νομίζω, χάνει.

Επιστροφή στον προ-Διαφωτισμό;

Ποιοι είναι οι πολιτικοί κίνδυνοι μιας κοινωνίας που καταναλώνει πληροφορία χωρίς την αργή, βαθιά επεξεργασία που προσφέρει η ανάγνωση;

Αν η υπόθεση ότι κινούμαστε προς τη μετα-εγγραμματοσύνη είναι αληθινή, τότε κινούμαστε σχεδόν προς την προ-εγγραμματοσύνη, δηλαδή πριν τον Διαφωτισμό. Και αυτό σημαίνει επιστροφή στην προφορική κουλτούρα. Αυτό έχει πολλές συνέπειες που μπορώ να επισημάνω. Για παράδειγμα, αν κινούμαστε προς την προ-εγγράμματη περίοδο –από την εγγράμματη κουλτούρα, την κουλτούρα του βιβλίου– τότε πρώτα απ’ όλα έχουμε το τέλος της αντικειμενικότητας. Οι άνθρωποι θα πιστεύουν ότι κάθε αλήθεια είναι υποκειμενική. Γιατί το βιβλίο μας έδινε μια αίσθηση αντικειμενικότητας: είναι γραπτό, μπορείς να το ανατρέξεις, να συζητήσεις τα επιχειρήματά του. Πιστεύω ότι θα δούμε άνοδο του μυστικισμού. Γιατί μαζί με το τέλος της αντικειμενικότητας, υπάρχει άνοδος της υποκειμενικότητας και άρα της πίστης σε υπερφυσικά στοιχεία. Και το βλέπουμε ήδη στις νεότερες γενιές: αγαπούν την αστρολογία. Δεν βλέπουμε επιστροφή στον παραδοσιακό χριστιανισμό. Η Gen Z είναι πολύ μέσα στην αστρολογία και σε μορφές υπερφυσικού μυστικισμού.

Τελευταία ερώτηση, αναπόφευκτη. Τι είδους θεσμικές ή εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις μπορούν πραγματικά να ξαναχτίσουν μια κουλτούρα ανάγνωσης;

Η εύκολη απάντηση θα ήταν, φυσικά, να απαγορεύσουμε το TikTok. Αλλά αυτό είναι μόνο μία πλατφόρμα. Το πραγματικό πρόβλημα είναι η επικράτηση του σύντομου, αλγοριθμικά επιλεγμένου περιεχομένου. Η (sic) TikTok-οποίηση της πολιτικής σημαίνει λιγότερα επιχειρήματα και περισσότερη ψυχαγωγία. Αρκεί να δει κανείς τους πολιτικούς στο TikTok. Το ίδιο ισχύει και για το Facebook και το Instagram. Το Facebook ήταν κάποτε μια πλατφόρμα βασισμένη στο κείμενο. Τώρα όλα είναι οπτικοακουστικά. Αυτά τα μέσα λειτουργούν μέσω ενστίκτου, όχι ως μέσα ανάγνωσης. Σε περίπτωση που κάποιος το έχει ξεχάσει, το TikTok είναι η σημαντικότερη πλατφόρμα της εποχής μας. Το TikTok έχει ήδη αλλάξει ολόκληρο το τοπίο των μέσων, επειδή όλες οι πλατφόρμες γίνονται ολοένα και πιο «TikTok-ικές». Ακόμη και το LinkedIn έχει πλέον βίντεο. Αυτή η διαδικασία είναι αναπόφευκτη, γιατί συνδέεται με την ενστικτώδη ανθρώπινη φύση μας. Η απαγόρευση αυτού του είδους περιεχομένου δεν θα οδηγήσει πουθενά. Δεν είναι ούτε ρεαλιστική ούτε ο τρόπος με τον οποίο μια ανοιχτή κοινωνία θα έπρεπε να αντιμετωπίζει τέτοιες μεταμορφωτικές αλλαγές. Αντίθετα, πρέπει να σκεφτούμε πιο σοβαρά πώς να προάγουμε τις αρετές μιας εγγράμματης κοινωνίας…