Ήταν Νοέμβριος του 2018 όταν ο Εμανουέλ Μακρόν αποφάσιζε την «χωρίς καθυστέρηση» επιστροφή 26 λεηλατημένων έργων τέχνης στο Μπενίν. Ο Γάλλος πρόεδρος έγινε έτσι οι πρώτος ηγέτης δυτικής χώρας που επανεξέτασε επί της ουσίας το καθεστώς κατοχής για αρχαιότητες που είχαν λεηλατηθεί κατά την περίοδο της αποικιοκρατίας. Τελικά η επιστροφή έγινε με… καθυστέρηση τριών ετών το 2021, αλλά η αρχή είχε μόλις γίνει, με έρεισμα την έκθεση δύο ακαδημαϊκών, της Μπενεντίκτ Σαβό από το Collège de France και του Φελουέν Σαρ από το Πανεπιστήμιο Saint-Louis που θεωρήθηκε ορόσημο για την προσπάθεια των Αφρικανικών χωρών να ανακτήσουν κλεμμένα έργα.

Την ίδια χρονιά, το γραφείο του εισαγγελέα του Μανχάταν, στη Νέα Υόρκη, ανακοίνωνε την απόφασή του να επαναπατριστούν περισσότερα από 200 ​​αρχαία αντικείμενα που είχαν κατασχεθεί από μεγάλα μουσεία και συλλογές και ήταν εν πολλοίς συνδεδεμένα με τον λαθρέμπορο αρχαιοτήτων Edoardo Almagià. Υδρίες, προτομές, περίτεχνα αγγεία και κεραμικά ειδώλια  φιλοξενούνταν σε μουσεία και ιδιωτικές συλλογές, παρότι είχαν συνδεθεί με εγκλήματα πολιτιστικής κληρονομιάς. Το Μουσείο Ελληνικής, Ετρουσκικής και Ρωμαϊκής Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Fordham είχε παραδώσει περίπου εκατό αντικείμενα, από το μουσείο Γκετί στο Λος Άντζελες είχαν κατασχεθεί επτά ενώ ακόμα περισσότερες αρχαιότητες αφαίρεσαν οι αρχές από μουσεία στο Σαν Αντόνιο και το Κλίβελαντ.

Υδρία που απεικονίζει τους άθλους του Ηρακλή. Φωτ. Forham University.

Το 2022, το Μουσείο του Μπρούκλιν στη Νέα Υόρκη είχε επιστρέψει με δική του πρωτοβουλία 1.305 προ-ισπανικά αντικείμενα – συμπεριλαμβανομένων ειδωλίων από πέτρα, αγγείων και εργαλείων – στο Museo Nacional de Costa Rica στο Σαν Χοσέ. Σε αυτή την περίπτωση δεν είχε καν απαιτηθεί η έκδοση κάποιας δικαστικής απόφασης.

Την περασμένη Κυριακή, αρχαία σκυθικά τεχνουργήματα από μουσεία της Κριμαίας που πλέον βρίσκεται υπό ρωσική κυριαρχία, επεστράφησαν στην Ουκρανία, αφού πρώτα είχαν παραμείνει σχεδόν μία δεκαετία στην Ολλανδία, εξαιτίας της δικαστικής διαμάχης για την κυριότητά τους. Περισσότερα από 1.000 αντικείμενα, ανάμεσά τους ένα σκυθικό κράνος από ατόφιο χρυσάφι και ένα χρυσό κολιέ φιλοξενούνταν στο Μουσείο Άλαρντ Πίρσον του Άμστερνταμ όταν οι ρωσικές δυνάμεις κατέλαβαν και προσάρτησαν τη χερσόνησο, το 2014. Τόσο η Ουκρανία όσο και τα μουσεία στην Κριμαία διεκδίκησαν τις αρχαιότητες όταν έληξε η περίοδος δανεισμού τους και το Ανώτατο Δικαστήριο της Ολλανδίας απεφάνθη, τον Ιούνιο, πως τα αντικείμενα πρέπει να επιστραφούν στην Ουκρανία.

Και η χώρα μας όμως υποδέχθηκε μέσα στη χρονιά αρχαιότητες. Μουσεία του Βατικανού επέστρεψαν τρία θραύσματα από τις μετόπες, τη ζωφόρο και τα αετώματα του Παρθενώνα την κεφαλή ενός ιματιοφόρου άνδρα που ανήκει στον λίθο V της βόρειας ζωφόρου του Παρθενώνα, την κεφαλή ενός γενειοφόρου άνδρα που αποδίδεται στη νότια μετόπη 16 της Κενταυρομαχίας και την κεφαλή ενός αλόγου που αποδίδεται σε αέτωμα του Παρθενώνα.

Τρία πολύτιμα θραύσματα του Παρθενώνα που επέστρεψε στην Ελλάδα το Βατικανό

Λίγες ημέρες μετά τις ελληνικές αρχαιότητες από το Βατικανό, το δρόμο για την πατρίδα έπαιρναν και 29 ελληνικές αρχαιότητες που είχαν διακινηθεί παράνομα στις ΗΠΑ – μαρμάρινα, χάλκινα και πήλινα αγγεία, χρυσά και χάλκινα κοσμήματα, ένα τμήμα τοιχογραφίας σε πολύ καλή κατάσταση, κυκλαδικά ειδώλια και ένα σπάνιο χρυσό νόμισμα. Ο βοηθός εισαγγελέα Μάθιου Μπογδάνος σχολίαζε τότε ότι οι αρχαιότητες εντοπίστηκαν κατά τη διάρκεια τριών διαφορετικών ερευνών. Ορισμένα αντικείμενα βρίσκονταν στη συλλογή της εκατομμυριούχου και γνωστής συλλέκτριας Σέλμπι Γουάιτ αλλά και σε οίκους δημοπρασιών.

Δεν χρειάζεται κανείς να ανατρέξει στα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τον Έλγιν, παρόμοιες ιστορίες συμβαίνουν όπου υπάρχει αναταραχή. Κατά την Ισλαμική Επανάσταση του 1979 αλλά και κατά το 1985, εν μέσω πολέμου με το Ιράκ, λαθρέμποροί είχαν καταφέρει να βγάλουν από το Ιράν πολύτιμες αρχαιότητες. Όταν το Βρετανικό Μουσείο έμαθε ότι μια ιρανική οικογένεια είχε προσφερθεί να πουλήσει ένα σετ υαλωμένων τούβλων στο Chiasso, στα ιταλο-ελβετικά σύνορα, έστειλε τον τότε επιμελητή του Τζον Κέρτις για να αγοράσει τη συλλογή. Όταν αντιλήφθηκε πως είχαν διακινηθεί παράνομα, συμβούλεψε το Βρετανικό Μουσείο και άλλα ευρωπαϊκά μουσεία να μην τα αγοράσουν. Το 2008, η ελβετική αστυνομία κατέσχεσε τα αντικείμενα και οι νομικές διαμάχες κράτησαν πάνω από μία δεκαετία. Τελικά επιστράφηκαν στον Ιράν τον Δεκέμβριο του 2020.

Σχεδόν πάντα, οι επαναπατρισμοί επιτυγχάνονται κατόπιν δικαστικών μαχών και μπορεί μόνο να φανταστεί κανείς το «βουνό» που θα σχημάτιζαν οι δικογραφίες για το Βρετανικό Μουσείο, από το οποίο εκλάπησαν περίπου 2.000 αντικείμενα τα τελευταία χρόνια και κάποια πωλούνταν μέχρι και στο Διαδίκτυο (αν το γνωρίζαμε θα τα αγοράζαμε μέσω eBay αντί να αγωνιζόμαστε να πείσουμε τη νέα διοίκηση του Όσμπορν για παράλληλους δανεισμούς).

Και δεν είναι μόνο η Ελλάδα που απαιτεί την επιστροφή αρχαιοτήτων. Το Πεκίνο ζητά περισσότερα από 20.000 αρχαία αντικείμενα, η Ινδία διεκδικεί τα περίφημα γλυπτά Amaravati, μια σειρά από 120 ανάγλυφα και επιγραφές που βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο ενώ προέρχονται από τον Μεγάλο Ναό του Αμαράβ. Η Νιγηρία απαιτεί να της επιστραφούν μερικά από τα σημαντικότερα τεχνουργήματα της Αφρικής, τα περίφημαΧάλκινα του Μπενίν, που χρονολογούνται από τον 13ο έως τον 16ο αιώνα και κοσμούσαν το βασιλικό παλάτι της. Όσο για την Αίγυπτο, έχει κάθε λόγο να διαμαρτύρεται για την Στήλη της Ροζέττας από τον ναό του Πτολεμαίου Ε’ του Επιφανούς με χαραγμένες επιγραφές στα αιγυπτιακά και τα ελληνικά, που θεωρείται «κλειδί» για την μετάφραση των ιερογλυφικών.

Αν ποτέ το Λονδίνο κάνει το λάθος να δανείσει στην Αθήνα τα Γλυπτά του Παρθενώνα (οποία ειρωνεία), η ελληνική πλευρά θα μπορούσε πάντα να αθετήσει με κρότο κάθε συμφωνία επιστροφής, επιχειρηματολογώντας πως τα Ελγίνεια δεν είναι πλέον ασφαλή στο Βρετανικό Μουσείο.

Και ας μας κάνουν μήνυση για κλοπή.