Η μετεωρική εκτόξευση του TikTok μέσα στην πανδημία, συνετέλεσε σε μία (πιο) απότομη στροφή του ενδιαφέροντος των χρηστών προς τα σύντομα βίντεο, τα οποία πλέον «κυριαρχούν» στα κοινωνικά δίκτυα, καθώς το εύρος της προσοχής (ή, αν προτιμάτε, η υπομονή) των θεατών εξακολουθεί να μειώνεται.

Επιστήμονες σε όλον τον κόσμο προσπαθούν να κατανοήσουν πώς αυτή η εξαιρετικά ελκυστική – για ανθρώπους και αλγορίθμους – μορφή περιεχομένου ενδέχεται να επηρεάζει τον εγκέφαλο και πώς τα Instagram Reels και τα YouTube Shorts ενδέχεται να συνδέονται ακόμα και μεγάλη δυσκολία συγκέντρωσης.

Αν και η έρευνα βρίσκεται σε αρχικό στάδιο, τα ευρήματα τροφοδοτούν τις ανησυχίες γύρω από τον όρο «brain rot» – μια διαδικτυακή αργκό την οποία το Oxford University Press όρισε ως «υποτιθέμενη επιδείνωση της πνευματικής κατάστασης» και ανέδειξε ως λέξη της χρονιάς για το 2024.

Επισκόπηση 71 μελετών με σχεδόν 100.000 συμμετέχοντες, που δημοσιεύθηκε τον Σεπτέμβριο στο Psychological Bulletin, κατέγραψε ότι η εκτεταμένη θέαση σύντομων βίντεο σχετίζεται με χαμηλότερα επίπεδα γνωστικής λειτουργίας, ιδιαίτερα ως προς την προσοχή και τον έλεγχο παρορμήσεων. Η ίδια ανασκόπηση εντόπισε συσχετισμούς με εντονότερα συμπτώματα κατάθλιψης, άγχους, στρες και μοναξιάς. Παρόμοια συμπεράσματα κατέγραψε και μελέτη του Οκτωβρίου, η οποία συνοψίζει 14 έρευνες: η υπερβολική χρήση συνδέεται με μειωμένη ικανότητα συγκέντρωσης και μέτριες ακαδημαϊκές επιδόσεις.

Ωστόσο, αρκετοί ειδικοί συνιστούν αυτοσυγκράτηση. Ο νευροψυχολόγος Τζέιμς Τζάκσον, από το Vanderbilt University Medical Center μάς υπενθυμίζει ότι η κοινωνία έχει μακρά προϊστορία «ηθικού πανικού» γύρω από κάθε νέα τεχνολογία – από τα βιντεοπαιχνίδια έως τις συναυλίες του Έλβις. Παρότι όπως λέει αποφεύγει την υπερβολή, αναγνωρίζει ότι πολλές από τις υφιστάμενες ανησυχίες μοιάζουν βάσιμες. Όπως αναφέρει, τα διαθέσιμα δεδομένα δείχνουν ότι η παρατεταμένη θέαση αμέτρητων σύντομων βίντεο μπορεί γενικά να έχει αρνητικές επιδράσεις, χωρίς όμως να έχουν διευκρινιστεί κρίσιμες παράμετροι: ποιοι χρήστες είναι πιο ευάλωτοι, πόσο μόνιμες μπορεί να είναι οι επιπτώσεις και ποιοι μηχανισμοί προκαλούν τη βλάβη.

Το ζήτημα επιχειρείται ορισμένους να συνδεθεί και και με την αύξηση των διαγνώσεων ΔΕΠΥ στις ΗΠΑ. Ένα στα εννέα παιδιά είχε λάβει διάγνωση έως το 2022, σύμφωνα με το CDC. Ο Κιθ Ρόμπερτ Χεντ, διδάκτορας κοινωνικής εργασίας και συγγραφέας της μελέτης του Οκτωβρίου, σημειώνει ότι τα συμπτώματα της ΔΕΠΥ επικαλύπτονται με όσα παρατηρούνται στους «εθισμένους» χρήστες. Αυτό γεννά, όπως λέει, κρίσιμα ερωτήματα για το αν κάποιες διαγνώσεις αντανακλούν πραγματικές νευροαναπτυξιακές διαταραχές ή αποτελούν επίδραση της παρατεταμένης έκθεσης στο short-form video.

Ενώ η μακροπρόθεσμη έρευνα στις ΗΠΑ βρίσκεται ακόμη στα σπάργανα, μελέτες από το Ηνωμένο Βασίλειο, την Ιορδανία, τη Σαουδική Αραβία και την Αίγυπτο έχουν επίσης εντοπίσει συσχετισμούς με προβλήματα μνήμης, διαταραχή της προσοχής και γνωστική κόπωση. Οι επιστήμονες, ωστόσο, υπογραμμίζουν ότι αυτές οι έρευνες δείχνουν συσχέτιση και όχι αιτιώδη σχέση.

Η παιδοενδοκρινολόγος Νίντι Γκούπτα, που μελετά τον αντίκτυπο του screen time, ζητά να στραφεί η έρευνα και στους ηλικιωμένους, οι οποίοι έχουν περισσότερο ελεύθερο χρόνο και λιγότερη τεχνολογική εξοικείωση, κάτι που ίσως τους καθιστά ευάλωτους. Η ίδια εκφράζει ανησυχία ότι δημιουργείται μια νέα μορφή εξάρτησης και  εκτιμά ότι σε πέντε έως δέκα χρόνια μπορεί να υπάρχουν πιο πειστικά δεδομένα που θα επιβεβαιώνουν τους σημερινούς φόβους.

Ο Τζάκσον, πάντως, υπογραμμίζει ότι τα σύντομα βίντεο μπορούν να έχουν και θετικό ρόλο, ενισχύοντας τη μάθηση και δημιουργώντας κοινότητες. Το κλειδί, όπως λέει, είναι η ισορροπία: όταν η χρήση απομακρύνει τους ανθρώπους από υγιείς δραστηριότητες και κοινωνική αλληλεπίδραση, τότε το πρόβλημα γίνεται πραγματικό.