Το τεύχος Φεβρουαρίου 2024 του περιοδικού Economist είχε ως κύριο θέμα τα «social media». Στο κεντρικό του άρθρο αναφέρεται ότι, εξ αρχής, η «παράξενη μαγεία» των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ) ήταν να συνδυάζουν τις προσωπικές αλληλεπιδράσεις με τη μαζική επικοινωνία. Τώρα, όμως, αυτό το αμάλγαμα χωρίζεται στα δύο. Από τη μία πλευρά, οι «ενημερώσεις κατάστασης» (status updates) από τους διαδικτυακούς φίλους έχουν δώσει τη θέση τους σε βίντεο από αγνώστους, τα οποία μοιάζουν με «υπερκινητική τηλεόραση». Από την άλλη, οι δημόσιες αναρτήσεις μεταναστεύουν όλο και περισσότερο σε κλειστές ομάδες, προσομοιάζοντας λίγο πολύ σε ηλεκτρονικό ταχυδρομείο (το γνωστό μας email). Αυτό που ο Μαρκ Ζάκερμπεργκ, ιδιοκτήτης του διαδικτυακού κολοσσού Meta, αποκαλεί «ψηφιακή πλατεία της πόλης» (μια έκφραση που έχει χρησιμοποιήσει και ο Ίλον Μασκ για το Χ, πρώην Twitter) ξαναχτίζεται− και δημιουργεί προβλήματα στις επιγραμμικές (online) κοινότητες επικοινωνίας. Υπό το φως των παραπάνω εξελίξεων, ας δούμε τις διαδικτυακές επιδράσεις αφενός στην επικοινωνία και τα συναισθήματα και, αφετέρου, στο μετανεωτερικό άτομο και τις κοινωνικές σχέσεις.

Συνθήκες συλλογικής τυφλότητας; 

Η «ψηφιακή τριάδα» που διαρκώς τροφοδοτεί το Διαδίκτυο (δεδομένα, αλγόριθμοι, πλατφόρμες) και οι σύγχρονες τεχνολογίες «εκτεταμένης πραγματικότητας» (δυνητική, επαυξημένη, εμβυθιστική πραγματικότητα) καθιστούν αβέβαιη την αντίληψη που έχουμε για την πραγματικότητα. Αυτό συμβαίνει κυρίως για δύο λόγους: Πρώτον, τα γεγονότα και οι πληροφορίες «κατασκευάζονται» από τα ψηφιακά μέσα και είναι εν πολλοίς προϊόντα αλγοριθμικών επιλογών (που θα μπορούσαν να είναι και διαφορετικές). Δεύτερον, τα άτομα σήμερα συμμετέχουν στην online επικοινωνία όλο και περισσότερο μέσα από ερμητικά κλειστούς ψηφιακούς χώρους, τους λεγόμενους «θαλάμους αντήχησης», που αφορούν σε ομάδες ομοφρόνων στις οποίες κατακερματίζεται ο Κοινωνικός Ιστός (Social Web).

Σε σημαντικό βαθμό, η χρήση του Διαδικτύου συνδέεται με τις εντεινόμενες «αόρατες» διαδικασίες του λογισμικού, των αλγόριθμων και άλλων αυτοματοποιημένων συστημάτων που χρησιμοποιούνται για την επιλογή πληροφορίας και τη λήψη αποφάσεων για κάθε πτυχή της ζωής των ψηφιακών χρηστών-πολιτών. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα των Pew Research Center και Elon University, το 56% των ειδικών υποστηρίζουν ότι έως το 2035 οι «πανταχού παρούσες» έξυπνες μηχανές, τα bots και τα αυτοματοποιημένα συστήματα «δεν θα έχουν σχεδιαστεί για να επιτρέπουν στους ανθρώπους να ελέγχουν εύκολα τις περισσότερες τεχνολογικά υποβοηθούμενες αποφάσεις». 

Ειδικότερα, οι «προηγμένοι» και «έξυπνοι» αλγόριθμοι, πλέον, μας οδηγούν σιωπηρά στο να οικοδομούμε «ιδιωτικούς κόσμους» εντός των ΜΚΔ, δημιουργώντας έτσι συνθήκες συλλογικής τυφλότητας (αντί συλλογικής ευφυΐας) και οξύνοντας διακρίσεις και ανισότητες, όπως εξηγεί η Αμερικανίδα μαθηματικός και συγγραφέας Κάθι Ο’Νιλ στο βιβλίο της Όπλα μαθημαζικής καταστροφής.

Σε αυτό το πλαίσιο, όπως έχει αποδειχθεί από μια σειρά εμπειρικών διαδικτυακών ερευνών, οι άνθρωποι τείνουν να εκτίθενται μόνο στις πληροφορίες που επιβεβαιώνουν τις προκαταλήψεις και μεροληψίες τους. Πιο συγκεκριμένα, στα ΜΚΔ δημιουργούνται θερμοκήπια επιθετικής αποξένωσης από τον κόσμο, όπου εξαφανίζεται η αίσθηση κοινής αλήθειας και θρυμματίζεται ο κοινός ορίζοντας. Ως αποτέλεσμα, τείνουμε να ζούμε σε κόσμους «κλειστούς» και «αυτοαναφορικούς», παρά την ύπαρξη ενός αυξανόμενου πλουραλισμού πηγών ειδησεογραφίας και ενημέρωσης.

Στη σημερινή εποχή της διαδικτυακής επικοινωνίας, σημασία για τον ψηφιακό χρήστη τείνει να έχει μόνο το εάν η πληροφορία ταιριάζει στη δική του αφήγηση. Έτσι, στις κοινωνίες μας συρρικνώνεται υπερβολικά ο χώρος του αληθινού πλουραλισμού, δηλαδή της αντιφατικής σύγκρουσης με πραγματικότητες αποδεκτές από όλες τις πλευρές. Κατά το μάλλον ή ήττον, δεν υπάρχει δυνατότητα ελέγχου της πραγματικότητας που κατασκευάζεται από τα ΜΚΔ, διότι οι πληροφορίες που λαμβάνουμε από αυτά δεν παρέχουν συγκείμενα, κοινωνικοϊστορικά συμφραζόμενα, όπως το θέτει ο Νιλ Πόστμαν. Μόνον με ελεύθερους συνειρμούς και ανάλογα με την προηγούμενη (διαμορφωμένη) γνώση που έχει ο καθένας για τα πράγματα θα ήταν σε θέση να δει ένα πλαίσιο και να προβεί σε συσχετισμούς. 

Πληροφοριακή υπερφόρτωση, κυριαρχία συναισθημάτων, ανωνυμία

Επίσης, όπως περιγράφει η Γαλλίδα φιλόσοφος Μιριάμ Ρεβώ ντ’ Αλλόν, η δυνατότητα αντίληψης, αξιακής πρόσληψης και κριτικής αποτίμησης του πραγματικού κόσμου, όσο και ατομικής περισυλλογής, περιστέλλεται σε σημαντικό βαθμό από το πνεύμα της εποχής, αλλά και από την έλλειψη παιδείας και την υπερφόρτωση με πληροφορίες (με περιορισμένους χρονικούς και γνωστικούς πόρους επεξεργασίας τους). Αυτή η πληροφοριακή υπερφόρτωση μειώνει τον αυτοέλεγχο, οπότε ο καθένας μπορεί να είναι ευάλωτος σε υποδείξεις και άρα χειραγωγήσιμος.

Επομένως, η επικοινωνία στα διαδικτυακά μέσα δεν βοηθάει ούτε τον διαφωτισμό ούτε τη λογική εξήγηση και κατανόηση σχετικά με τα συμβάντα που διαδραματίζονται. Άλλωστε σήμερα η επικοινωνία εκτυλίσσεται κυρίως μέσω των συναισθημάτων. Σύμφωνα με την κοινωνιολόγο των συναισθημάτων Ίβα Ιλούζ, ο δημόσιος χώρος δεν είναι πλέον ένας τόπος ορθολογικής συζήτησης και διαβούλευσης, ενώ οι σύγχρονες πολιτικές επιδιώκουν τη διάχυση και χειραγώγηση των συγκινήσεων. Στα ΜΚΔ και τις κλιμακωτές ροές των πληροφοριών, ο ατομικός θυμός γίνεται συλλογικός και αποτελεί ένα δομικό φαινόμενο μακράς κλίμακας.

Για τον λόγο αυτό, στις μέρες μας, η απόσταση και η ανωνυμία στο Διαδίκτυο καταργούν τις αναστολές, τη μετριοπάθεια και την αυτοσυγκράτηση, συμβάλλοντας στην άνθηση και εξάπλωση των κάθε είδους «haters» (φορέων μίσους), που δεν βιώνουν άμεσα τις συνέπειες του μίσους τους και γίνονται τόσο πιο επιθετικοί, όσο πιο ανώνυμοι μένουν. Το μίσος είναι μεταδοτικό, οι μετριοπαθείς χρήστες εύκολα μετατρέπονται σε αλληλοτροφοδοτούμενους τοξικούς χρήστες, πράγμα το οποίο δηλητηριάζει τον δημόσιο λόγο και πολιτικά έχει μοιραίες συνέπειες.

Η ρουφήχτρα του ναρκισσισμού

Στις συνθήκες που διαμορφώνουν η σύγχρονη κοινωνία των δικτύων και η εκθετική αύξηση της πολυπλοκότητας, παρατηρείται ένας ριζικός κατακερματισμός των προτύπων οργάνωσης σε όλα τα πεδία ανθρώπινης δραστηριότητας. Ο κατακερματισμός αυτός, σε συνδυασμό με τη συρρίκνωση του χρόνου σε ένα «διευρυμένο παρόν» (κατά τον Γερμανό φιλόσοφο Χανς Ούλριχ Γκούμπρεχτ) και την αντικατάσταση της λογικής των «παραδοσιακών» μαζικών μέσων επικοινωνίας από τη νέα προφορικότητα των ΜΚΔ, καθιστά αδύνατη την αναστοχαστική παρατήρηση του ατόμου και, σε μακρο-επίπεδο, την αυτο-παρατήρηση και αυτο-αμφισβήτηση της κοινωνίας, όπως το θέτει ο Κορνήλιος Καστοριάδης. Ο σημερινός «μετανεωτερικός» άνθρωπος δυσκολεύεται να γνωρίσει τον εαυτό του και τον άλλον. Τούτο οδηγεί σε αδυναμία παραγωγής ζωογόνου και ζωοποιού νοήματος και καθιστά ανέφικτη την επιδίωξη της ευτυχίας.

Σε ατομικό επίπεδο, αυτή η αδυναμία ενισχύεται από το εγγενές φαινόμενο της −μέσω των αλγορίθμων της τεχνητής νοημοσύνης− προσωποποίησης της δημόσιας επικοινωνίας, απαλλαγμένης από ιστορικούς προσδιορισμούς και μακροπρόθεσμες μελλοντικές στοχεύσεις. Η νεωτερική διαδικασία της αυτοπαρατήρησης του ατόμου μέσω των άλλων (ή στον «καθρέφτη» των άλλων), στον βαθμό που πλέον δεν υπάρχουν οι απέναντι «άλλοι», αντικαθίσταται από τον αυτοκαθρεπτισμό μιας «ταυτότητας» η οποία βιώνει τον εαυτό της αποκομμένη από τον καθημερινό κόσμο των εμπειριών (Lebenswelt) και γίνεται ναρκισσιστικά αυτο-αναφορική. 

Aυτή η εσωτερική ανάγκη του ατόμου για άμεση βίωση της ταυτότητάς του ικανοποιείται με τον ριζικό μετασχηματισμό των μέσων επικοινωνίας, τα οποία δεν καθιστούν δυνατή την αντιπαράθεση με την «αλλαγή» του πραγματικού κόσμου, αλλά καλλιεργούν την «αυθεντικότητα» του ίδιου του εαυτού. Για την εξέλιξη των μέσων σε μηχανισμούς πνιγμένους σε διαφημίσεις και πειθαναγκαστικά μηνύματα, που ωθούν το κοινό σε μια ρουφήχτρα ναρκισσισμού, παρέλκυσης και σύγχυσης, ήδη μας είχε προειδοποιήσει ο σπουδαίος φιλόσοφος της επικοινωνίας Μάρσαλ Μακλούαν, πολύ νωρίτερα από την επινόηση του Διαδικτύου και του Παγκόσμιου Ιστού, στο έργο του The Mechanical Bride: Folklore of Industrial Man (1951).

Εκπαίδευση με το βλέμμα στραμμένο στο μέλλον 

Επιπλέον, στη μετανεωτερική συνθήκη των πολύπλοκων ψηφιακών δικτύων, γίνονται απροσπέλαστοι όχι μόνον οι κώδικες αλήθειας (συχνά προς χάριν των παραποιημένων ειδήσεων), αλλά και οι απρόσωποι καταναγκασμοί και οι σιωπηροί κανόνες σύμφωνα με τους οποίους λειτουργεί η δημοκρατική κοινωνία. Με άλλα λόγια, εκλείπει ο στοχασμός για τις θεμελιώδεις αλλαγές της κοινωνίας και της γνωσιακής της βάσης, όσο και για τα όρια που τίθενται σε ένα παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον «πολυκρίσης». Σε αυτά τα συμφραζόμενα, οι νέες κοινωνικές σχέσεις καθίστανται το προσωρινό και ρευστοποιημένο (κατά τον Ζίγκμουντ Μπάουμαν) αποτέλεσμα της κατασκευής δυνατοτήτων αποκομμένων από μια κοινή πραγματικότητα με μακρόχρονα δοκιμασμένους κανόνες ιστορικής καθημερινής πρακτικής. Ίσως πρόκειται για ό,τι ο Χανς Ούλριχ Γκούμπρεχτ εύστοχα αποκαλεί «προσκόλληση στις επιδράσεις της παρουσίας» (Fixierung auf Präsenzeffekte).

Αυτή η αποξένωση των ταυτόχρονα δικτυωμένων και ατομοποιημένων πολιτών από τη δική τους κοινωνία, που εκφράζεται με την πολιτική δυσανεξία και αποστασιοποίηση, ενισχύεται και από τις εγγενείς τάσεις των μέσων επικοινωνίας που, σε γενικές γραμμές, φαίνεται πως δεν προσπαθούν να εξερευνούν/επεξεργάζονται εις βάθος θέματα δημόσιου ενδιαφέροντος και να συμβάλλουν στον ενημερωμένο συλλογικό σχηματισμό γνώμης. Αντίθετα, απευθύνονται άμεσα στον αναγνώστη/θεατή και την ταυτότητά του με την τοξική δραματοποίηση του άγνωστου και αβέβαιου. Το βλέπουμε καθημερινά στις οθόνες του υπολογιστή, της ταμπλέτας, του κινητού και της τηλεόρασης.

Μπροστά σε αυτές τις καταιγιστικές εξελίξεις, το μεγάλο στοίχημα είναι να γίνει μια ουσιαστική επανάσταση στην εκπαίδευση, με το βλέμμα στραμμένο στο μακροπρόθεσμο μέλλον. Η χώρα μας σε αυτό το πεδίο μπορεί να φωτίσει τον δρόμο, πιάνοντας τον μίτο από την αριστοτελική φιλοσοφία και αρθρώνοντας τον δικό της λόγο για την τεχνοηθική (ή ψηφιακή ηθική) και συμβάλλοντας στη διάπλαση του ενάρετου και ενεργού παγκόσμιου ψηφιακού πολίτη. Έχουμε χάσει τις προηγούμενες τεχνολογικές επαναστάσεις. Σήμερα όμως μπορούμε να παίξουμε έναν καταλυτικό ρόλο στην υπό διαμόρφωση νέα εποχή.

*Ο Χαράλαμπος Τσέκερης είναι κύριος ερευνητής ΕΚΚΕ, προεδρεύων της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής & Τεχνοηθικής