Στο ειδικό θεματικό τεύχος που κρατάτε στα χέρια σας, η Οικονομική Επιθεώρηση καλεί τον αναγνώστη να κάνει ένα βήμα πίσω. Και να δει παραπέρα – πέρα από το άμεσο, την επικαιρότητα και την ανάλυσή της. Και να προσπαθήσει να τοποθετηθεί, κάπως ολοκληρωμένα, απέναντι σε ένα φαινόμενο που έρχεται να επικαθορίσει –αποφασιστικά– πτυχές του αύριο.

Ένα βήμα πίσω από τις γεωπολιτικές αναταράξεις που εντείνονται, με το αδιέξοδο στον πόλεμο που ξεκίνησε με τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία και την επιλογή της Δύσης να συνεχίσει μεν την εμπλοκή της, πλην όμως με ανάσχεση ακριβώς στη χρηματοδότηση. με τη συνεχιζόμενη ένταση στη Μέση Ανατολή και τον κίνδυνο περαιτέρω ανάφλεξης· με τις εξελίξεις των πολιτικών δυνάμεων στην ΕΕ (κυρίως προς τα δεξιά…) ενόψει των Ευρωεκλογών· αλλά και με τη συνεχή αναζήτηση στοιχείων ισορροπίας/επανισορρόπησης στις εξελίξεις της παγκόσμιας οικονομίας στην ταραγμένη πενταετία μετά την πανδημία του κορονοϊού, με την ενεργειακή κρίση, το πληθωριστικό κύμα και τις παράλληλες «μεταβάσεις» −ψηφιακή, πράσινη, στροφής προς Ανατολάς– της εποχής.

Η κομβική πρόκληση 

Πώς, λοιπόν, μπροστά σ’ ένα τέτοιο σκηνικό και −θα το παρατήρησε ο αναγνώστης, δεν αγγίξαμε καν τα πολλά επίπεδα προβληματισμού και με «τα δικά μας εν εξελίξει», από τους κλυδωνισμούς του πολιτικού/κομματικού συστήματος και τις προκλήσεις των περιφερειακών σχέσεων μέχρι την αναμέτρηση με τον εφησυχασμό στο πεδίο της οικονομίας – καλούμε τον αναγνώστη να στρέψει την προσοχή του στο ζήτημα της τεχνητής νοημοσύνης και την επέλασή της στις πολλές, ή μάλλον όλες (αυτή είναι η κομβική πρόκληση) τις πλευρές της ζωής; 

Ο λόγος είναι, πρώτα πρώτα, ότι η ταχύτητα με την οποία αυτή η τεχνολογική −αλλ’ όχι μόνον τεχνολογική− αλλαγή έχει προσλάβει τέτοια έκταση και ταχύτητα, ώστε χρειάζεται/αξίζει/απαιτεί κάτι περισσότερο από επισήμανση ή προσοχή: χρειάζεται σύμπλευση, ώστε να υπάρξει η ευκαιρία συνδιαμόρφωσης. Ύστερα, υπάρχει το ζήτημα της απόστασης που χωρίζει τον καθημερινό άνθρωπο, ακόμα και τον πιο ενδιαφερόμενο ή/και προβληματισμένο, από τις τεχνολογικές εξελίξεις ιδίως, όπως σ’ αυτήν την περίπτωση κατεξοχήν συμβαίνει, όταν ο ρυθμός της μεταβολής είναι τόσο γρήγορος. Τα παραπάνω καθιστούν κεντρική τη σημασία της νοητικής εξοικείωσης με τον νέο κόσμο που βρίσκεται υπό διαμόρφωση γύρω μας. Καθώς η συμμετοχή, η ζυγιασμένη ενσωμάτωση στις δημόσιες λειτουργίες και στις ιδιωτικές επιλογές, η εξασφάλιση της συμπεριληπτικότητας σε νέα βάση, θα παίξουν καίριο ρόλο. Θα «δώσουν» το αποτέλεσμα.

Ευκαιρία ή απειλή; 

Το βασικό σημείο εστίασης των περισσότερων συζητήσεων για την τεχνητή νοημοσύνη, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, είναι συνήθως οι κίνδυνοι και οι απειλές: απώλεια θέσεων εργασίας, μεροληπτικότητα των αλγόριθμων, παραπληροφόρηση και deepfake περιεχόμενο, «εξόρυξη» προσωπικών δεδομένων, κίνδυνος υποχώρησης των δημοκρατικών κατακτήσεων. Όψεις και πτυχές των παραπάνω συζητήσεων έχουν φιλοξενηθεί, αναδειχθεί και αναλυθεί ενδελεχώς στις σελίδες της Οικονομικής Επιθεώρησης τους τελευταίους μήνες.    

Σπανιότερες και φειδωλότερες είναι, ωστόσο, οι αναφορές στις θετικές δυνατότητες και τις πρωτοφανείς ευκαιρίες που μπορεί να προσφέρει η νέα αυτή τεχνολογία, σε μια σειρά από πεδία, από την ιατρική και τη φαρμακολογία, μέχρι την κλιματική επιστήμη, την «αγορά των ιδεών», την οργάνωση των επιχειρήσεων, την καινοτομία και την ανθρώπινη καλλιτεχνική δημιουργία και δημιουργικότητα. 

Στο τεύχος που κρατάτε στα χέρια σας επιλέξαμε να εκκινήσουμε από μια ασυνήθιστη και προκλητική αφετηρία −από μια ασυνήθιστη και προκλητική υπόθεση εργασίας σε ό,τι αφορά την εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης, για να μιλήσουμε με επιστημολογικούς όρους− επιχειρώντας να διερευνήσουμε μέχρι πού μπορεί αυτή να μας οδηγήσει. 

Το καθοδηγητικό ερώτημα 

Ιδού λοιπόν το καθοδηγητικό μας ερώτημα: Τι θα σήμαινε για το μέλλον της ανθρωπότητας εάν η τελευταία, σε αντίθεση με όσα έπραξε στις προηγούμενες τεχνολογικές επαναστάσεις, έκανε πράγματι τα πράγματα με τον σωστό τρόπο αυτή τη φορά; Εάν συλλογικά και συγκροτημένα αποφάσιζε να περιορίσει και να ελέγξει τις αρνητικές επιδράσεις της νέας και επαναστατικής αυτής τεχνολογίας, απελευθερώνοντας τη δυναμική της «υπόσχεσης της ΑΙ», για την οποία συχνά μιλούν επιστήμονες και επαγγελματίες του τεχνολογικού κλάδου; Εάν κατάφερνε να συνδυάσει τη ρύθμιση και την καινοτομία, τη φροντίδα για τον άνθρωπο και τη μηχανική πρόοδο, την ευρεία υιοθέτηση των νέων εργαλείων με την άμβλυνση των ανισοτήτων που πιθανώς αυτή θα προκαλέσει, υπερβαίνοντας εχθρότητες και ανταγωνισμούς, αλλά κυρίως υπερνικώντας αυτό που με περισσό σαρκασμό ο Νουριέλ Ρουμπινί αποκαλεί «ανθρώπινη ανοησία»; Και, για να πάμε ακόμη παραπέρα, ποιο θα ήταν το μέλλον της χώρας μας, της Ελλάδας, εάν αξιοποιούσαμε στο έπακρο μια τέτοια ευκαιρία, επιλέγοντας την «τεχνο-κοινωνική επιτάχυνση» αντί για την «τεχνο-κοινωνική βραδυπορία», για να χρησιμοποιήσουμε τους όρους της πρόσφατης πρώτης μελέτης για την επίδραση της παραγωγικής τεχνητής νοημοσύνης στην Ελλάδα; 

Την ιδέα αυτή αγκάλιασε και υποστήριξε η Google, επισημαίνοντας και αναδεικνύοντας σημαντικές όψεις μιας θετικής έκβασης των εξελίξεων περί την τεχνητή νοημοσύνη στο μέλλον. Ένα μέλλον πιθανό αλλά σίγουρα όχι προδιαγεγραμμένο.

Μια από τις βασικές αρχές της σύγχρονης επιστημολογίας −ιδίως εκείνης που αναφέρεται στις λεγόμενες κοινωνικές ή ανθρωπιστικές επιστήμες− είναι ότι καμία παρατήρηση δεν είναι απολύτως αντικειμενική. Ανάλογα με τις προσλήψεις, τις εμπειρίες και τη θέση του, ο μελετητής επερωτά με διαφορετικό τρόπο την πραγματικότητα, με αποτέλεσμα «τα ίδια τα πράγματα» να αποκαλύπτουν διαφορετικές κάθε φορά πλευρές της ύπαρξής τους. Το ερώτημα ή η υπόθεση με την οποία προσεγγίζουμε κάθε φορά όσα συμβαίνουν δίπλα ή γύρω μας αποκαλύπτει πτυχές, δυνατότητες ή ευκαιρίες, που μια άλλη υπόθεση δεν θα μπορούσε να αναδείξει. 

Όσο μακρινή ή φιλόδοξη και αν φαίνεται για τους επιφυλακτικούς αναγνώστες η υπόθεση εργασίας που επιλέξαμε, η χρησιμότητα και η γονιμότητά της έγκειται ακριβώς σε αυτό της τον ρόλο. Μας βοηθά να δούμε ένα πιθανό, αλλά όχι προδιαγεγραμμένο, μέλλον, φωτίζοντας, την ίδια στιγμή, την απόσταση που πρέπει να διανύσουμε, τις προκλήσεις που πρέπει να κατανοήσουμε και να αντιμετωπίσουμε, αλλά και τη σοβαρότητα που πρέπει να επιδείξουμε, για να το πετύχουμε.