Λίγες περιγραφές διαθέτουν υψηλό βαθμό αναλυτικής καθαρότητας και ταυτοχρόνως ρητορική αμεσότητα και δεινότητα. Συνήθως θυσιάζεις το ένα για να έχεις το άλλο. Υπάρχουν όμως φορές που, μέσα από έναν ευτυχή συνδυασμό έμπνευσης, βιώματος και διορατικότητας, τα αστέρια ευθυγραμμίζονται. Κάτι τέτοιο συνέβη με την περίπτωση του Κόρι Ντόκτοροου και την έννοια της «σκατοποίησης» (Enshitiffication). 

Όπως διηγείται ο ίδιος, όλα ξεκίνησαν κατά τη διάρκεια ενός καλοκαιρινού ταξιδιού με την οικογένειά του στο Πουέρτο Ρίκο, σε μια περιοχή με όχι και τόσο καλή διαδικτυακή σύνδεση. Όταν ήρθε η ώρα να διαλέξει πού θα πήγαιναν για φαγητό, επιχείρησε να ανοίξει το TripAdvisor. Η πλατφόρμα ωστόσο «φόρτωνε» και «ξαναφόρτωνε» διαφημίσεις και αιτήματα εντοπισμού, πριν του δώσει πρόσβαση στην πληροφορία που αναζητούσε, με αποτέλεσμα να καταστεί αδύνατο να το χρησιμοποιήσει. Την επόμενη ημέρα, έκανε μια ανάρτηση στο twitter χρησιμοποιώντας για πρώτη φορά τον όρο.

Τι σημαίνει, όμως, «σκατοποίηση»; Σύμφωνα με τον Ντόκτοροου, πρόκειται για μια θεωρία που εξηγεί το πώς οι ψηφιακές πλατφόρμες αποίκισαν το ίντερνετ και, εν συνεχεία, άρχισαν σταδιακά να το εκφυλίζουν. Αυτό συνέβη, όπως λέει, σε τρεις διαδοχικές φάσεις. Αρχικά οι πλατφόρμες προσέφεραν κάποια πραγματικά πρωτότυπη και ενδιαφέρουσα εμπειρία, συνήθως δε δωρεάν – ή με πολύ χαμηλό κόστος. Μόλις κατάφερναν, όμως, να εγκλωβίσουν τους χρήστες στο περιβάλλον τους, να τους κάνουν δηλαδή να βασίζονται όλο και περισσότερο στις υπηρεσίες που προσφέρουν, άρχισαν να στοχεύουν στην προσέλκυση διαφημιζόμενων και στην προβολή των μηνυμάτων τους, υποβαθμίζοντας τις υπηρεσίες τους. Μόλις δε κατάφεραν να εγκλωβίσουν και τους διαφημιζόμενους μέσα στην πλατφόρμα, καθώς ο αριθμός των χρηστών αυξανόταν, άρχισαν να υποβαθμίζουν και γι’ αυτούς τις υπηρεσίες τους, με στόχο οι μέτοχοι των πλατφορμών −και μόνον αυτοί− να αποκομίσουν το μεγαλύτερο δυνατό κέρδος. 

Σας θυμίζει κάτι; Οποιαδήποτε από τις μεγάλες και γνωστές πλατφόρμες κι αν πάρει κανείς, από το Facebook και το Youtube μέχρι το Tik Tok, την Google ή την Amazon, μπορεί σχετικά εύκολα να ανασυνθέσει την πορεία αυτής της διαδικασίας σκατοποίησης. Για να δεις κανείς σήμερα ένα βίντεο στο Youtube θα πρέπει, προηγουμένως ή κατά τη διάρκειά του, να «καταναλώσει» τουλάχιστον 3-4 διαφημίσεις. Για να καταφέρει εμφανιστεί σε περισσότερους χρήστες ένας νέος ιστότοπος, θα αναγκαστεί όχι απλώς να διαφημιστεί στο Facebook, αλλά να «χαρίσει» όσο το δυνατόν μεγαλύτερο μέρος του περιεχομένου στο περιβάλλον της Meta. Σε ό,τι αφορά δε τους διαφημιζόμενους, οι πλατφόρμες μπορούν να αλλάζουν το «ντιλ» κατά βούληση, αυξάνοντας με πρωτοφανή ταχύτητα τιμοκαταλόγους για διαφημίσεις, τις οποίες κατά πάσα πιθανότητα δεν θα δει κανείς. 

«Και γιατί οι χρήστες δεν αλλάζουν απλώς πλατφόρμα;», θα διερωτηθεί κάποιος. Η απάντηση του Ντόκτοροου είναι απλή: διότι υπάρχει μονοπώλιο ή ολιγοπώλιο − διότι όχι απλώς δεν υπάρχει εναλλακτική, αλλά ακόμη κι όταν υπάρχει, οι ίδιες οι πλατφόρμες καθιστούν εξαιρετικά δαπανηρή (σε χρόνο και σε χρήμα) τη μετάβαση από την πλατφόρμα τους σε κάποια άλλη (για παράδειγμα τη μεταφορά επαφών). 

Λέγεται συχνά ότι στην εποχή που ζούμε ο τεχνολογικός τομέας αποτελεί την αιχμή των εξελίξεων, καθώς οι καινοτομίες που συντελούνται εκεί διαχέονται στη συνέχεια στα υπόλοιπα πεδία της κοινωνικής δραστηριότητας. Θα μπορούσε άραγε να ισχύει και το αντίθετο; Μια διάχυση της λογικής της «σκατοποίησης», της συνεχούς υποβάθμισης των παρεχόμενων υπηρεσιών με στόχο την άντληση μέχρι και της τελευταίας ρανίδας κέρδους; Ένας μετασχηματισμός της σε γενικευμένο φαινόμενο που δεν αφορά πλέον μόνον τον τεχνολογικό τομέα; Αυτό τουλάχιστον υποστηρίζει ο Ντόκτοροου σε διάφορες περιστάσεις… 

Θα άξιζε πάντως κανείς, εμβαθύνοντας στη θέση του Καναδού συγγραφέα, να ερευνήσει το πώς η λογική της «σκατοποίησης» αναπτύσσεται σε μια σειρά από μη ψηφιακές πλέον υπηρεσίες, από τον τουρισμό και την εστίαση, μέχρι τις μαζικές μεταφορές, τις αεροπορικές πτήσεις, τα τηλεφωνικά νούμερα παραπόνων, το σήμα του ίντερνετ, τις ακτοπλοϊκές συγκοινωνίες και ούτω καθεξής. Ακόμη και στα καθ’ ημάς, εδώ στην Ελλάδα. Οι καλές υπηρεσίες σαγηνεύουν αρχικά τους καταναλωτές, δημιουργώντας έξεις, και εν συνεχεία «κουραδοποιούνται».

Η «σκατοποίηση» του μετρό της Αθήνας είναι ένα πρώτο τρανταχτό παράδειγμα. Σύμφωνα με τα δεδομένα του ΟΑΣΑ, ανάμεσα στο 2023 και το 2024 σημειώθηκε μείωση στα εκτελεσθέντα δρομολόγια των γραμμών 2 και 3 του Μετρό κατά 7%. Την ίδια στιγμή, όμως, ο αριθμός των επιβατών στις ίδιες γραμμές αυξήθηκε, με τις επιβιβάσεις να φτάνουν τα 170 εκατ. από 158,6 εκατ. ανά χρόνο. Για να το πούμε απλά, δεκάδες δρομολόγια χάθηκαν, με αποτέλεσμα το επιβατικό κοινό να στοιβάζεται καθημερινά σαν κονσερβοποιημένες σαρδέλες. Γιατί; Έλλειψη προσωπικού, κακοσυντηρημένοι συρμοί, προβλήματα στις σιδηροτροχιές με ρωγμές και φθορές. Η σκατοποίηση των αεροπορικών πτήσεων είναι ένα δεύτερο – αρκεί κανείς να συγκρίνει τη διαφορά τιμής και προσφερόμενων υπηρεσιών (γεύματα, βαλίτσες, κ.τ.λ.) σήμερα με τα όσα ίσχυαν πριν από μερικά χρόνια. Και ούτω καθεξής…  

Η πραγματικά τολμηρή, βεβαίως, υπόθεση εργασίας θα αφορούσε τη «σκατοποίηση» της ίδιας της πολιτικής, με απώτερο στόχο την ενίσχυση του άκρατου καπιταλιστικού κέρδους. Τη σταθερή υποβάθμιση της ποιότητας και του ποιόντος του πολιτικού προσωπικού  −δεν είναι βεβαίως τυχαίο ότι όλο και λιγότερο άξιοι άνθρωποι ασχολούνται με τα κοινά− την «κουραδοποίηση» του πολιτικού διαλόγου  −που σταθερά γίνεται όλο και πιο κοινότοπος και ανούσιος, χωρίς αιχμές, οράματα και εκπλήξεις−  , την αυξανόμενη αναποτελεσματικότητα των προσφερόμενων λύσεων στα καθημερινά προβλήματα του κόσμου –φοβικές, ανέμπνευστες και μη επεξεργασμένες τις περισσότερες φορές−  και, εντέλει, την κατίσχυση εντός του πολιτικού πεδίου εν συνόλω της υπεροχής μιας τεχνοκρατικής λογικής που βάζει πάντα πρώτο το οικονομικό κέρδος. Αντί για το πεδίο της αναζήτησης της ουτοπίας, η πολιτική πλέον μοιάζει μια διαχείριση της δυστοπίας. Και εδώ, η έλλειψη «ανταγωνισμού» είναι το κρίσιμο στοιχείο – αυτό που οι Κατζ και Mερ αποκαλούσαν «κόμματα-καρτέλ». Μπορεί οι επιστήμονες να υποστηρίζουν ότι βρισκόμαστε στην ανθρωπόκαινο εποχή, πολιτικά όμως είμαστε μάλλον στη «σκατόκαινο», όπως θα έλεγε ο Ντόκτοροου…