Όταν οι ιστορικοί των αιώνων του μέλλοντος θα ανασυνθέτουν την πλήρη διαδρομή της ανθρωπότητας, η εργασία τους θα χωρίζεται σε δύο τόμους. Ο πρώτος τόμος θα καλύπτει τις εκατοντάδες χιλιάδες ετών, στη διάρκεια των οποίων οι άνθρωποι ήταν το υψηλότερο είδος νοημοσύνης στην οικουμένη. Σ’ αυτόν τον τόμο θα βρίσκει κανείς το πώς αναβαθμισμένοι πίθηκοι κατέληξαν να χρησιμοποιούν λίθινα εργαλεία, να γράφουν, να κόβουν το ψωμί σε φέτες, να παράγουν πυρηνικά όπλα, να ταξιδεύουν στο Διάστημα και να χρησιμοποιούν το Ίντερνετ − μαζί και με τους ποικίλους τρόπους που βρήκαν προκειμένου να τα χρησιμοποιούν όλα αυτά, λανθασμένα. Ο δεύτερος τόμος θα περιγράφει το πώς οι άνθρωποι τα έβγαλαν πέρα με μια μορφή νοημοσύνης υψηλότερη από τη δική τους. Πώς θα ανταποκριθεί το είδος μας όταν άλλοι θα είναι ευφυέστεροι από εμάς; Ετοιμαστείτε για περιπέτειες: οι πρώτες σελίδες αυτού του τόμου μάλλον τώρα γράφονται. 

Αναλόγως με το ποιον επιλέγετε να ακούσετε, η γενική τεχνητή νοημοσύνη, δηλαδή τα συστήματα που θα μπορούν να φτάσουν το επίπεδο νοημοσύνης των ανθρώπων, και εν συνεχεία να τους προσπεράσουν αφήνοντάς τους πίσω, απέχουν μόλις κάποιους μήνες, κάποια χρόνια ή πάντως κάποιες δεκαετίες για να γίνουν πραγματικότητα. Οι προβλέψεις, τώρα, για το τι θα σημάνει και πού θα καταλήξει αυτή η εξέλιξη κινούνται από το ενδεχόμενο όλοι μας να ζούμε μια ζωή σχόλης και ελεύθερου χρόνου μέχρι τον αφανισμό του ανθρώπινου γένους από τα χέρια χαλαρών ρομπότ.

Πόσο έξυπνα ζωάκια!

Το ChatGPT έχει μόλις κλείσει δύο χρόνια ζωής του: οι μεγάλοι της ΑΙ διαφωνούν για το αν η ευφυΐα του φθάνει εκείνη των γατών. Αν αυτό σας ακούγεται καθησυχαστικό, τότε σκεφτείτε για μια στιγμή τις σαλαμάνδρες. Όχι δε οποιαδήποτε τυχούσα σαλαμάνδρα, αλλά τους φανταστικούς πρωταγωνιστές του μυθιστορήματος Ο πόλεμος με τις σαλαμάνδρες του Κάρελ Κάπεκ, ενός βιβλίου που εκδόθηκε το 1936 στην Τσεχοσλοβακία: πρόκειται για θαυμάσιο ανάγνωσμα για την παραλία, αλλά και για μια προφητική αλληγορία των εξελίξεων στο πεδίο της ΑΙ. Στο σατιρικό αυτό έργο, ο πλοίαρχος ενός ολλανδικού καραβιού πέφτει πάνω σε μια ομάδα αμφίβιων πλασμάτων κάπου στην Ινδονησία. Το πλήρωμά του ξαφνιάζεται όταν τα ζωάκια –μεγέθους μικρού παιδιού– αρχίζουν να πετούν πέτρες στους ανθρώπους, και γενικά όταν δείχνουν να ανταποκρίνονται στα ερεθίσματα των ανθρώπων. Πόσο έξυπνα ζωάκια! Με τον ίδιο τρόπο που βρήκαμε όλοι μας διασκεδαστική την ικανότητα της ΑΙ να δημιουργεί μια εικόνα σκυλιών που χαρτοπαίζουν σε μια απομίμηση πίνακα του Καραβάτζιο, έτσι και οι φανταστικοί μας πρόγονοι, του βιβλίου του Κάπεκ, είχαν εντυπωσιαστεί από το πώς, με ταχύτατη εκπαίδευση, εκείνα τα πλασματάκια μάθαιναν να συλλέγουν μαργαριτάρια. Και τότε –όπως και τώρα– δεν άργησε να αναφανεί η ευκαιρία κέρδους. Σύντομα οι σαλαμάνδρες ζήτησαν μαχαίρια, προκειμένου να φέρνουν περισσότερα μαργαριτάρια. «Ωραία, πάρτε και μαχαίρια», τους είπαν, αφού… τι θα μπορούσε να πάει στραβά;

Η κωμωδία ακούσιων συνεπειών που εξελίχθηκε εν συνεχεία ασφαλώς θα ακουστεί οικεία σε όλους όσους ανησυχούν για την εξέλιξη της ΑΙ. Τα μαχαίρια που τους δόθηκαν βοήθησαν τις σαλαμάνδρες να νικήσουν τους καρχαρίες-θηρευτές τους, οι οποίοι έως τότε διατηρούσαν τον πληθυσμό τους υπό έλεγχο, οπότε επακολούθησε πληθυσμιακή έκρηξη των σαλαμανδρών σε λογική… Νόμου του Μουρ [Σημ: διατυπώθηκε το 1965 και λέει ότι ο αριθμός των μικροεπεξεργαστών σε ένα ολοκληρωμένο κύκλωμα διπλασιάζεται κάθε δύο χρόνια, οπότε και η υπολογιστική ισχύς εκτοξεύεται]. Όσο πάντως οι σαλαμάνδρες πληθύνονταν, ήταν βέβαιο ότι παρέμεναν λιγότερο ευφυείς από τους ανθρώπους – πλην όμως εξελίσσονταν ταχύτατα. Προτού περάσει πολύς καιρός, είχαν την ικανότητα να συζητούν με τους ανθρώπους – περίπου όπως ένα chatbot σήμερα. Ένα νεφελώδες «Συνδικάτο Σαλαμάνδρας» –κάτι σαν οργανισμός τεχνολογικών φορέων τύπου Big Tech– που εμπορεύεται σαλαμάνδρες σε εκατομμύρια, βρίσκει στο μεταξύ νέους τρόπους να εκπαιδεύει τα πληθωρικά εξελισσόμενα πλάσματα, τα οποία στέλνονται να δουλέψουν σε αγροκτήματα και σε εργοστάσια. Η Διώρυγα του Παναμά διαπλατύνεται – χωρίς πολύν ανθρώπινο κόπο. Όσοι εκφράζουν φόβοι ότι όλα αυτά τρέχουν πολύ γρήγορα, αντιμετωπίζονται ως… ξαναζεσταμένοι Λουδίτες. Εν συνεχεία, αυτή η πληθώρα φθηνών εργατικών χεριών καταγγέλλεται ως «αντι-κοινωνικό φαινόμενο» από το Διεθνές Γραφείο Εργασίας − πρβλ. σήμερα, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο που προειδοποιεί ότι η ΑΙ μπορεί να επηρεάσει το 40% των θέσεων εργασίας. Πάραυτα, η Αυστραλία επιβάλλει φόρο στη χρήση των σαλαμανδρών, κάτι αντίστοιχο με τον φόρο επί των ρομπότ που προ ετών είχε προτείνει ο Μπιλ Γκέιτς – ο οποίος, ωστόσο, ήταν από τους κυριότερους συντελεστές της αναβαθμισμένης χρήσης μηχανών…

Από τις σαλαμάνδρες στο ChatGPT

Η «Εποχή της Σαλαμάνδρας» δεν έκανε τους πάντες ευτυχείς, τότε – κάπως έτσι δεν εξελίσσεται και σήμερα η συζήτηση για την «Εποχή της ΑΙ»; Η κατανάλωση τροφής από τα πλασματάκια εκείνα σε παγκόσμιο επίπεδο δημιουργούσε ανησυχία στους επικριτές τους – κάπως σαν τις τωρινές επικρίσεις για τη χρήση ηλεκτρικής ενέργειας για τη λειτουργία των μοντέλων μηχανικής εκμάθησης. Κι ύστερα ήρθε και το εξής ερώτημα: Οι άνθρωποι που θα προσλάμβαναν σαλαμάνδρες θα είχαν την ευθύνη για τις πράξεις τους; − Πρόσφατα είδαμε δικαστήριο να υποχρεώνει την αεροπορική εταιρεία Air Canada να αποδεχτεί τελικά μια πελώρια έκπτωση που είχε χορηγήσει ένα «τρελαμένο» chatbot καθοδηγούμενο από ΑΙ, αντίθετα από την πολιτική της εταιρείας. Στη συνέχεια του μυθιστορήματος, κάποιοι αρχίζουν να αισθάνονται συμπάθεια προς τις σαλαμάνδρες, όσο αυτές μαθαίνουν να χορεύουν και να τραγουδούν. Η εφημερίδα Daily Star προβληματίζεται: «Έχουν ψυχή οι σαλαμάνδρες;». Το 2023, το καθολικό περιοδικό America επιλέγει αντίστοιχα να θέσει το ερώτημα: «Έχει ψυχή το ChatGPT;». Πολλοί είναι εκείνοι που, σήμερα, αισθάνονται ότι το software κατατρώγει μεταφορικά τον κόσμο. Τότε, οι σαλαμάνδρες του Κάπεκ κατέτρωγαν το έδαφος, καθώς χρειάζονταν να καταλαμβάνουν νέες ακτές, όπου φιλοξενούνταν οι όλο και πολυπληθέστερες αποικίες τους.

Οι καθησυχαστικοί πωλητές σαλαμανδρών εξηγούσαν ότι το προϊόν τους δεν ήταν παρά απομίμηση ανθρώπων, και συνεπώς δεν μπορούσαν να ξεπεράσουν τους ανθρώπους (κι αυτό κάτι μας θυμίζει, σήμερα…). Αναπόδραστα, οι άλλοτε περιορισμένης νοημοσύνης σαλαμάνδρες όμως αυτό ακριβώς πετυχαίνουν: μέχρι να συνειδητοποιήσουν όμως οι άνθρωποι ότι δεν αντιλαμβάνονται το πώς ακριβώς λειτουργούν οι σαλαμάνδρες –το τι συμβαίνει κάτω από το νερό παραμένει μυστήριο για τους ανθρώπους του Κάπεκ, ακριβώς όπως το τι συμβαίνει στο υπολογιστικό νέφος αποτελεί μυστήριο για τους σημερινούς χρήστες τεχνολογίας– είναι πλέον πολύ αργά. Οι άνθρωποι παραείναι καθηλωμένοι στις ίδιες τις εμμονές τους, ώστε να αντιληφθούν τι αληθινά συμβαίνει – οι Γερμανοί, για παράδειγμα, ασχολούνταν με το να δείξουν ότι οι δικές τους σαλαμάνδρες ήταν εθνοτικά υπέρτερες έναντι των άλλων. Οι δε σαλαμάνδρες στο μεταξύ όλο και βρίσκουν κάποιον άπληστο εκπρόσωπο του ανθρώπινου γένους που θα τους πουλήσει εκρηκτικά ή υποβρύχια.

Ο ίδιος ο Κάπεκ ήταν πολιτικά ενεργός στην τσεχική κοινωνία της εποχής. Είχε σπουδάσει φιλοσοφία στο Παρίσι και στο Βερολίνο. Ο φόβος που εκφράζει για τα Νέα Πράγματα έχει κάτι το αρχετυπικά ευρωπαϊκό μέσα του. Υπάρχει όντως έδαφος για την ανησυχία των Ευρωπαίων γύρω από τις ταχύτατες αλλαγές που επέρχονται με την αντίστοιχα ταχύρρυθμη προσέλευση στη σκηνή των σαλαμανδρών ή των κομπιούτερ. Στη Νότια Ευρώπη, ιδιαίτερα, τα κοινωνικά συστήματα, εξαρτώνται από έναν βραδύτερο βηματισμό των πραγμάτων, ώστε το συχνά παρεμβατικό Κράτος να προλαβαίνει τον ρυθμό τους.

Ύβρις και απληστία 

Στο βιβλίο του Κάπεκ, οι Γάλλοι είναι οι πρώτοι που προσπαθούν να ανασχέσουν την επικράτηση των σαλαμανδρών. Σήμερα, την ίδια στιγμή που στην Αμερική γίνονται οι περισσότερες επενδύσεις στην ΑΙ, η ρυθμιστική παρέμβαση καθοδηγείται προπάντων από τους Ευρωπαίους Το ΑΙ Αct της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποτελεί μέχρι στιγμής τον αυστηρότερο ζουρλομανδύα για καταστολή της εν λόγω τεχνολογίας: η ισχύς του ξεκινά τον Αύγουστο. Βάσει αυτού του νομικού πλαισίου, για παράδειγμα η αναγνώριση προσώπου από μηχανές απαγορεύεται· το ίδιο θα ισχύσει και για τα συστήματα «κοινωνικής βαθμολογίας» κινεζικού τύπου, τα οποία απαγορεύονται.

Ο ίδιος ο Κάρελ Κάπεκ, είχε φανταστεί κι ένα δυστοπικό μέλλον για τους ανθρώπους στα χέρια των ρομπότ – τον όρο εφηύρε, άλλωστε, ο ίδιος σε προηγούμενο βιβλίο του (στα τσέχικα σημαίνει «δούλος»). Ακόμα όμως κι ένας συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας δεν θα μπορούσε με τίποτα να αναμετρηθεί με μια ανθρωπογενή τεχνολογία που να εξελίσσεται με την ταχύτητα της ΑΙ – γι’ αυτό έχουν ενδιαφέρον οι σαλαμάνδρες του. Στο βιβλίο, οι άβουλοι άνθρωποι παραχωρούν στους νέους κυρίαρχους την Κίνα, με την προσδοκία ότι έτσι θα εξασφάλιζαν την ειρήνη. 

Το 1938 –λίγες μόνο εβδομάδες πριν πεθάνει ο Κάπεκ– η πατρίδα του θυσιάστηκε με αντίστοιχο τρόπο, προκειμένου να κατευνασθούν οι ναζί. Ο Πόλεμος με τις σαλαμάνδρες έχει κατά καιρούς επαινεθεί ως βιβλίο για τον τρόπο που περιγράφει τα φαινόμενα ύβρεως και απληστίας της ανθρωπότητας τον 20ού αιώνα. Μπορεί τελικά κάποτε να το θυμόμαστε και για το πόσο «μπροστά» ήταν στην κατανόηση της λειτουργίας των μηχανών του 21ου.

©The Economist. Μεταφράστηκε και δημοσιεύθηκε από την Economia Media Α.Ε., έπειτα από ειδική άδεια. Το πρωτότυπο αγγλικό κείμενο βρίσκεται στο www.economist.com