Η σκηνή που περιγράφεται στο δημοσίευμα των New York Times («Welcome to Campus. Here’s Your ChatGPT», 7 Ιουνίου 2025) μοιάζει σχεδόν ρουτίνα: ο φοιτητής εισέρχεται στο πανεπιστήμιο και, μαζί με το πανεπιστημιακό του email, λαμβάνει και τον προσωπικό του βοηθό τεχνητής νοημοσύνης. Ένα σύστημα προηγμένων αλγόριθμων, έτοιμο να τον καταλάβει, να τον καθοδηγήσει, να τον ακολουθήσει σε κάθε βήμα της εκπαιδευτικής και επαγγελματικής του πορείας.

Η αρχή έγινε με το Cal State, το μεγαλύτερο δημόσιο πανεπιστημιακό σύστημα της Αμερικής, με 460.000 φοιτητές. Στόχος: να ενσωματωθεί το ChatGPT παντού − από το orientation μέχρι την αποφοίτηση, από το διάβασμα μέχρι τις συνεντεύξεις για δουλειά. Το πανεπιστήμιο δίνει πλέον πρόσβαση στο GPT-4o μέσω του ChatGPT Edu, μιας ειδικής έκδοσης με πιο ισχυρά εργαλεία και τις πιο «ασφαλείς» ρυθμίσεις απορρήτου.

Οι ΝΥΤ −στο ρεπορτάζ τους− κάνουν λόγο για «ένα από τα μεγαλύτερα εκπαιδευτικά πειράματα στον κόσμο». Εκατοντάδες χιλιάδες φοιτητές καλούνται να εκπαιδευτούν −και να εκπαιδεύσουν το μοντέλο− με τη συνθήκη ότι η AI είναι κάτι περισσότερο από εργαλείο: είναι η νέα υποδομή της γνώσης. Κάπου εδώ αρχίζουν τα δύσκολα: Είναι έτοιμη η τεχνητή νοημοσύνη να εκπαιδεύσει ανθρώπους; Ή απλώς θα τους διαμορφώσει στα μέτρα της;

Στην Αθήνα το θερμόμετρο ανεβαίνει – συναντώ τον Χαράλαμπο Τσέκερη και τον Νικόλα Πρεβελάκη στο κλιματιζόμενο καφέ της Εθνικής Πινακοθήκης. Έχω στείλει εκ των προτέρων το ρεπορτάζ των ΝΥΤ και ζητώ συνάντηση για να το συζητήσουμε. Ζητώ ένα πρώτο σχόλιο: Ο Χαράλαμπος Τσέκερης, προεδρεύων της Επιτροπής Βιοηθικής και Τεχνοηθικής, εξηγεί πώς η τεχνητή νοημοσύνη αλλάζει τη σχέση του ανθρώπου με τη γνώση, την εργασία και την αυτονομία, θέτοντας νέες ηθικές και παιδαγωγικές προκλήσεις. «Η σύνδεση της τεχνητής νοημοσύνης με τη βασική υποδομή της πανεπιστημιακής, και γενικότερα της ανθρώπινης δραστηριότητας, είναι το κεντρικό στοίχημα των καιρών, και το δίλημμα που προκύπτει, ανάμεσα στη μαθημένη αδυναμία (Χάιντ) και την επιτάχυνση της γνώσης (Λε Κουν), είναι γνήσια πολιτικό, φιλοσοφικό και πρακτικό», λέει.

Σημειώνει ότι πρόκειται για βοηθό ενεργοποιημένο από τεχνητή νοημοσύνη, ο οποίος θα χαρτογραφεί και θα ψυχογραφεί τον φοιτητή, προσαρμόζοντας διαρκώς τη λειτουργία του στις ανάγκες και τις ικανότητές του. Ένα είδος αλγοριθμικής υποστήριξης, που θα προλαβαίνει τις επιθυμίες του χρήστη προτού ακόμα τις διατυπώσει. Πρόκειται για μια νέα συνθήκη, στην οποία το εργαλείο «θα συνοδεύει τον φοιτητή καθ’ όλη τη διάρκεια των σπουδών του, αλλά και στη μετέπειτα επαγγελματική του διαδρομή, ως σύμβουλος και βοηθός».

Αυτό το ψηφιακό άλμα φέρνει στο προσκήνιο το θεμελιώδες ερώτημα της ανθρώπινης αυτονομίας. «Το πανεπιστήμιο, ως θεσμός της νεωτερικότητας, υπηρετεί την αυτονομία του ατόμου, την αυτονομία της σκέψης μέσα στη δημόσια σφαίρα. Εάν αυτή η σκέψη πλέον διαμεσολαβείται ή ελέγχεται από αλγόριθμους, οι οποίοι ανήκουν σε τεχνολογικούς κολοσσούς, τότε αλλάζει ο ίδιος ο σκοπός του πανεπιστημίου».

«Τα πλαισιώνεις, δεν τα απορρίπτεις»

Ο Νικόλας Πρεβελάκης διδάσκει Πολιτική Φιλοσοφία στο Χάρβαρντ. Αναγνωρίζει την πρόκληση: «Είναι τεράστια η αλλαγή που φέρνει η AI στα πανεπιστήμια. Η αξιολόγηση βασίζεται σε κείμενα – essays, papers. Και τώρα, όλα αυτά μπορούν να γίνουν με τεχνητή νοημοσύνη. Το ερώτημα είναι: Πώς το αντιμετωπίζεις;».

Ο ίδιος δοκίμασε να ελέγξει τη λειτουργία των συστημάτων ανίχνευσης: «Έβαλα ένα κείμενο που παρήγαγε το ChatGPT – μου είπε 90% AI. Μετά το “εξανθρωπίσαμε” – έγινε 50%. Πέρασα δικό μου κείμενο – το σύστημα το χαρακτήρισε 80% AI-generated. Άρα, ο τεχνικός έλεγχος είναι επισφαλής». Για τον κ. Πρεβελάκη όμως, το ζήτημα είναι πιο βαθύ. «Το πρόβλημα δεν είναι μόνο τεχνικό, είναι παιδαγωγικό. Πρέπει να ξεκαθαρίσουμε τι θέλουμε να πετύχουμε με την εκπαίδευση: το αποτέλεσμα ή τη διαδικασία; Αν μας ενδιαφέρει η παραγωγή ενός καλού τελικού προϊόντος, τότε φυσικά θα πρέπει να χρησιμοποιήσουμε όλα τα διαθέσιμα μέσα – και το ChatGPT. Όπως στη ζωή». «Αν όμως στόχος μας είναι να καλλιεργήσουμε δεξιότητες, να ενισχύσουμε τη σκέψη, να δημιουργήσουμε χαρακτήρα, τότε η ίδια η διαδικασία έχει αξία από μόνη της. Όπως και στη φυσική άσκηση: Δεν πας με αυτοκίνητο στον τερματισμό του μαραθωνίου. Τρέχεις γιατί έτσι διαμορφώνεσαι ως άνθρωπος».

Ο ίδιος, διδάσκοντας πολιτική φιλοσοφία, επιμένει στα αυθεντικά κείμενα. «Δίνουμε στους φοιτητές να διαβάσουν τον Ρουσσώ, τον Μιλ, τον Καντ. Δεν αγνοούμε ότι θα δουν και εγκυκλοπαίδειες και textbook – τους το πλαισιώνουμε. Αλλά τους εξηγούμε ότι μόνο αν πάνε στο πρωτογενές κείμενο, θα ανακαλύψουν πράγματα που δεν βρίσκονται στις συνόψεις. Μια διατύπωση, μια αντίφαση, μια πρωτότυπη ιδέα. Εκεί γεννιέται η ματιά».

Η AI, τονίζει, θα μπει ούτως ή άλλως στη ζωή μας. Το θέμα είναι πώς θα την εντάξουμε παιδαγωγικά. «Όπως συμβαίνει με τις εγκυκλοπαίδειες, τα manual, τα βοηθήματα. Τα πλαισιώνεις, δεν τα απορρίπτεις. Αλλά εξηγείς και γιατί αξίζει να προσπαθήσει ο φοιτητής μόνος του».

«Η κουλτούρα της ευκολίας»

Ο κ. Τσέκερης διαχωρίζει δύο κρίσιμα επίπεδα. Πρώτον, τη σχέση ανθρώπου-μηχανής, «ένα πεδίο γεμάτο αντικρουόμενες απόψεις», όπου από τη μία πλευρά «οι μηχανές θεωρείται ότι διευκολύνουν τη γνώση», αλλά από την άλλη «εκχωρείται στις μηχανές το πάθος για δημιουργία και η ίδια η ανθρωπινότητα». Δεύτερον, τον ρόλο του πανεπιστημίου ως θεσμού που οφείλει να ενδυναμώνει. «Υπάρχουν έρευνες που δείχνουν ότι φοιτητές που χρησιμοποιούν το ChatGPT-4 έχουν καλύτερες επιδόσεις. Όμως όταν τους αφαιρέθηκε η πρόσβαση, οι επιδόσεις τους έπεσαν κάτω και από εκείνες των φοιτητών που δεν το είχαν χρησιμοποιήσει ποτέ». Αυτό δείχνει πως «πολλοί το αξιοποιούν όχι για να ενεργοποιηθούν, αλλά για να αντικαταστήσουν τον εαυτό τους. Μπαίνουν σε μια κουλτούρα ευκολίας. Η γνώση είναι μια επώδυνη διαδικασία και το ανθρώπινο μυαλό είναι φυγόπονο: αναζητά εξοικονόμηση ενέργειας και χρόνου».

Όμως, δεν είναι το prompting −η ίδια η ικανότητα χρήσης της μηχανής− ένα κομμάτι της νέας γνώσης; Δεν είναι ένα πλεονέκτημα να ξέρεις πώς να συνομιλείς με την AI, σε μια πραγματικότητα που ήδη βασίζεται σε αυτή; «Σαφώς, αρκεί να υιοθετήσουμε την αρχή της συμπληρωματικότητας και της συν-νοημοσύνης», απαντά. «Δηλαδή, να μάθουμε να συμβιώνουμε με τις μηχανές, να τις χρησιμοποιούμε για να υποστηρίζουμε και να συμπληρώνουμε τη δουλειά μας, χωρίς να εκχωρούμε σε αυτές τις ανθρώπινες ικανότητες. Το δύσκολο είναι το πρώτο. Το δεύτερο, το outsourcing της δημιουργικότητας, είναι εύκολο. Και γι’ αυτό κυριαρχεί».

Η συζήτηση αγγίζει το ζήτημα των κανόνων. Σε πρόσφατο άρθρο στο Nature, κορυφαίοι ειδικοί στην ηθική τονίζουν ότι είναι επείγουσα ανάγκη να καθιερωθούν πρότυπα για τη χρήση AI στην πανεπιστημιακή κοινότητα. Διαφορετικά, όπως λένε, «θα επιστρέψουμε στο μπλε τετράδιο και το στιλό». Επαναφέρει τον όρο του Τζόναθαν Χάιντ, «μαθημένη αδυναμία», για να περιγράψει το πνευματικό τίμημα της εξάρτησης από την τεχνητή νοημοσύνη. «Αυτό που βλέπουμε, είναι μια πνευματική απίσχναση, μια παράλυση των διανοητικών ικανοτήτων. Από την άλλη όμως, υπάρχει και η άποψη του Γιαν Λε Κουν, που λέει: βλέπουμε περισσότερους αποφοίτους, περισσότερη καινοτομία, περισσότερη παραγωγή γνώσης». Για τον ίδιο, «και οι δύο έχουν δίκιο. Από τη μία, οι μηχανές μπορούν να μας αποδυναμώσουν. Από την άλλη, βοηθούν στην πρόοδο της γνώσης. Το ερώτημα είναι: είναι βιώσιμη αυτή η πρόοδος όταν δημιουργεί ανήμπορους ανθρώπους; Αν όχι, τότε έχουμε αποτύχει».

Η πρόταση να προσφέρεται από τα πανεπιστήμια ένας τέτοιος βοηθός με το ξεκίνημα των σπουδών −αντί να παραδίδεται άναρχα στους φοιτητές− ίσως ανοίγει δρόμο για ρυθμιστικό πλαίσιο. «Αυτό ακριβώς είναι το κρίσιμο. Οι ethicists προτείνουν να υπάρχουν τρία βασικά στοιχεία: πρώτον, δήλωση ακεραιότητας και ακρίβειας της επιστημονικής πληροφορίας· δεύτερον, σαφής αναγνώριση της συμβολής της μηχανής· και τρίτον, διασφάλιση ουσιαστικής ανθρώπινης συνεισφοράς».

Όπως υπενθυμίζει, «οι μεγάλοι εκδοτικοί οίκοι απαγόρευσαν από την αρχή στο ChatGPT να εμφανίζεται ως συν-συγγραφέας, γιατί διαφορετικά οι πιο παραγωγικοί συγγραφείς θα ήταν οι μηχανές». «Η γνώση και το πανεπιστήμιο είναι πρόταγμα χειραφέτησης», τονίζει. «Δεν πρέπει να χαθούν οι χειραφετητικές αξίες της νεωτερικότητας: η ικανότητα του ανθρώπου να σκέφτεται δημοσίως, χωρίς παρεμβολή. Σήμερα όμως, αυτή η παρεμβολή δεν είναι ένας λογοκριτής· είναι ο αλγόριθμος. Και οι αλγόριθμοι, ας μην το ξεχνάμε, είναι διαποτισμένοι από σχέσεις εξουσίας. Δεν είναι αθώοι».

Η περιέργεια δεν εξαλείφεται

Η τεχνητή νοημοσύνη μετασχηματίζει το πανεπιστήμιο, αλλά δεν είναι βέβαιο ότι μπορεί να αγγίξει την ουσία της ανθρώπινης περιέργειας. Ο Νικόλας Πρεβελάκης προτείνει έναν άλλο δρόμο: όχι τη χρησιμοθηρία, αλλά τη χαρά της διαδικασίας. «Δουλεύουμε πάνω στο Lyceum Project, που έχει ένα αριστοτελικό πλαίσιο και δίνει έμφαση στα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης», λέει. «Και αυτό μπορεί να μας δίνει μια νότα αισιοδοξίας: ότι κάποια βαθιά ανθρώπινα χαρακτηριστικά −η περιέργεια, η δημιουργικότητα, η κοινωνικότητα− δεν είναι εύκολο να καταστραφούν ή να χαθούν από οποιαδήποτε τεχνητή νοημοσύνη».

Αυτά τα χαρακτηριστικά δεν εξαφανίζονται, απλώς μετατοπίζονται. «Ναι, κάποια αντικείμενα ίσως γίνουν πιο βαρετά, αλλά ο κόσμος θα βάλει τη δημιουργικότητα και την περιέργειά του στη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης, ακόμα και στην κοινωνικοποίηση γύρω από αυτή. Πάρε για παράδειγμα το παιδί που βαριέται στο σχολείο, είτε είναι μάθημα λογοτεχνίας είτε μαθηματικών είτε τεχνολογίας. Το ίδιο παιδί μπορεί το απόγευμα να γίνει πρωταθλητής σε ένα videogame, που απαιτεί σκληρή δουλειά, χωρίς να έχει κάποιο άμεσο όφελος. Και να κοινωνικοποιηθεί μέσα από αυτό − όχι με τον παραδοσιακό τρόπο, αλλά μέσα από μια ψηφιακή ταυτότητα, φτιάχνοντας μια κοινότητα παικτών».

Η ειδοποιός διαφορά δεν είναι το περιεχόμενο, αλλά ο τρόπος που προσεγγίζεται. «Δεν είναι ότι ο Καζαντζάκης είναι από μόνος του βαρετός και το παιχνίδι συναρπαστικό. Το videogame είναι παιχνίδι, το άλλο είναι υποχρέωση. Και επειδή είναι παιχνίδι, καλλιεργεί τη δημιουργικότητα και την κοινωνικοποίηση».

Το διακύβευμα είναι η διάκριση ανάμεσα στο παιχνίδι και τη χρησιμοθηρία. «Έχουμε δώσει πολύ μεγάλη έμφαση στην εκπαίδευση ως προς τη χρησιμότητά της. Γιατί να μαθαίνουμε μαθηματικά; Επειδή είναι χρήσιμα. Γιατί λογοτεχνία; Επειδή μας κάνει καλύτερους πολίτες. Αυτά τα επιχειρήματα, κατά τη γνώμη μου, δεν στέκουν πολύ. Γιατί υπάρχει πάντα το αντεπιχείρημα: αν κάτι το κάνει καλύτερα η τεχνολογία, γιατί να το μάθω εγώ; Αν η αριθμομηχανή λύνει τα προβλήματα, γιατί να μάθω μαθηματικά; Αν η ενσυναίσθηση καλλιεργείται πιο εύκολα σε ένα σεμινάριο ψυχολογίας, γιατί να διαβάζω μυθιστορήματα;»

Εκεί όμως που δεν υπάρχει χρησιμοθηρική στόχευση, εκεί που η διαδικασία είναι αυτοσκοπός, εκεί εμφανίζεται η πραγματική έλξη. Ο σπαταλημένος χρόνος, η διαδικασία ως παιχνίδι. Φέρνει ως παράδειγμα μια πρωτοβουλία του ίδιου: «Στο Ναύπλιο, τον Ιούλιο, οργανώνουμε ένα σεμινάριο πολιτικής φιλοσοφίας για μαθητές λυκείου από τον νομό Αργολίδας. Διαβάζουν και συζητούν δύσκολα κείμενα: Αριστοτέλη, Ρουσσώ, Χομπς, Άνταμ Σμιθ, Μαρξ, Νίτσε στα αγγλικά. Δεν υπάρχουν βαθμοί. Δεν τους εξηγήσαμε ποτέ σε τι χρησιμεύει. Η μόνη “προβολή” είναι: θα περάσουμε καλά, θα καλλιεργήσουμε την περιέργειά μας, θα είναι σαν παιχνίδι. Και τελικά, αντί να πάνε για μπάνιο, μένουν σε μια αίθουσα και συζητούν».

Η σκέψη του συνεχίζει αισιόδοξα: «Καμιά τεχνολογία δεν θα σκοτώσει την περιέργεια, τη δημιουργικότητα, την κοινωνικοποίηση − στο μέτρο που επιτρέπεται η ανάπτυξη αυτών των χαρακτηριστικών. Αν θέλουμε να μεταδώσουμε την αγάπη μας για τέτοιες δραστηριότητες, από τον Καζαντζάκη ως τον μαραθώνιο, πρέπει να δώσουμε έμφαση στο παιχνίδι. Όχι στη χρησιμότητα».

Και τι θα γίνει αν τελικά τα πάντα αντικατασταθούν από μηχανές; Ο Πρεβελάκης το θέτει ωμά: «Αν συνεχίσουμε να σκεφτόμαστε σε όρους χρησιμοθηρίας, είναι πιθανό όλα όσα θεωρούμε χρήσιμα να αντικατασταθούν. Ήδη software engineers αντικαθίστανται. Ακόμα και τα soft skills −ενσυναίσθηση, επικοινωνία− μπορεί η τεχνητή νοημοσύνη να τα κάνει καλύτερα σε δέκα χρόνια. Μπορεί να βγουν ψυχολόγοι AI. Ακόμα και οι υδραυλικοί, που λέμε ότι θέλουν δεξιοτεχνία, ίσως αντικατασταθούν σε είκοσι χρόνια. Αν συμβεί αυτό, τότε η μάθηση δεν θα έχει στόχο τη χρήση ή το αποτέλεσμα, αλλά τη διαδικασία καθαυτή. Πάλι ως παιχνίδι. Όπως έλεγε ο Αριστοτέλης: σχολή».

Η φιλτρόφουσκα και η ανάγκη για ισχυρό ηγέτη

Ο Χαράλαμπος Τσέκερης υποστηρίζει ότι το πανεπιστήμιο του μέλλοντος δεν μπορεί να βασιστεί αποκλειστικά ούτε στην AI ούτε στο παλιό μοντέλο. Η τεχνολογία δεν πρέπει να αντικαθιστά τις ικανότητες των παιδιών να συνοψίζουν, να πείθουν, να αγαπούν τη γλώσσα και τα κείμενα. «Ένα παιδί που έχει μεγαλώσει με τον Ντοστογιέφσκι, τον Έλιοτ, τον Καζαντζάκη, θα θέλει να διαβάζει», λέει. Αντίθετα, μια γενιά διαμορφωμένη από social media και βίντεο, «αναπτύσσει παθητική σχέση με την πληροφορία, ρηχές σχέσεις και αδυναμία να θέσει μακροπρόθεσμους στόχους».

Η ΑΙ, όμως, μπορεί να λειτουργήσει και ενισχυτικά, αν αξιοποιηθεί σωστά από το σχολείο. «Χρειαζόμαστε μια νέα γραμματοσύνη», επισημαίνει, «όπου η τεχνολογία θα υπηρετεί τη μάθηση, όχι ως υποκατάστατο της προσπάθειας, αλλά ως όχημα για περισσότερη κατανόηση, φαντασία και δημιουργικότητα».

Το στοίχημα είναι βαθύτερο. «Πρέπει να διατηρήσουμε τρία πράγματα: τη δίψα για μάθηση, την ανθρώπινη ποικιλομορφία και τις κοινωνικές δυνατότητες. Οι αλγόριθμοι που είναι διαποτισμένοι από σχέσεις εξουσίας δεν πρέπει να ομοιομορφοποιήσουν τη γνώση και τις κοινότητες μάθησης. Η ανθρώπινη πρόοδος εξαρτάται από τη δυνατότητα να μοιραζόμαστε συναισθήματα και ιδέες, όχι να ζούμε σκρολάροντας μόνοι μας, χωρίς ουσιαστική σύνδεση».

Αν χαθεί η συλλογική ευφυΐα και η συνεργασία, προειδοποιεί, «θα διολισθήσουμε σε κοινωνίες προχωρημένου ατομικισμού, όπου ο καθένας θα ζει στη φιλτρόφουσκά του, θα ενισχύεται από ομοϊδεάτες και δεν θα ενδιαφέρεται για την άλλη άποψη. Κι έτσι έρχεται η συναισθηματική και ιδεολογική πόλωση και τελικά η ανάγκη για έναν ισχυρό ηγέτη που αδιαφορεί για τους δημοκρατικούς θεσμούς».