Ο φυσικός Άλμπερτ Άινσταϊν υπήρξε τόσο θρυλικά ιδιοφυής που η φήμη διαπέρασε το δυσνόητο πάνθεον της επιστήμης του και έγινε οικείο σύμβολο στο Σύμπαν της ποπ κουλτούρας. Έναν αιώνα μετά τη βράβευσή του με νόμπελ, το όνομα και φωτογραφίες του πατέρα της Θεωρίας της Σχετικότητας γίνονται ακόμα meme και μπλουζάκια. Ο περισσότερος κόσμος τον ταυτίζει με την εξίσωση E=mc² ακόμα κι αν δεν γνωρίζει το νόημα της – τη συνειδητοποίηση πως η ενέργεια και η μάζα είναι μεγέθη εναλλάξιμα.

Στο «συλλογικό αφήγημα» για τον Άινσταϊν, ο Γερμανός επιστήμονας δεν συνδέεται με την ατομική βόμβα παρότι θα έπρεπε – εξαιτίας ενός… ψυγείου.

Τη δεκαετία του 1920, και ενώ ζούσε ακόμαστο Βερολίνο, ο κορυφαίος φυσικός είχε συνεργαστεί με τον Ούγγρο μεταπτυχιακό βοηθό Leo Szilárd για την ανάπτυξη και κατοχύρωση με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας ενός ενεργειακά αποδοτικού ψυγείου. Αν και το σχέδιό τους δεν βγήκε ποτέ στην αγορά, η δουλειά του διδύμου θα στεκόταν η αφορμή ώστε ο Άινσταϊν – δεδηλωμένος ειρηνιστής – να εμπλακεί εμμέσως στην κούρσα για τη δημιουργία ατομικής βόμβας κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Η Επιστολή του Άινσταϊν στον Ρούσβελτ

Ακόμα και μετά τη λήξη της συνεργασίας του με τον Szilárd, οι δύο επιστήμονες παρέμειναν σε επαφή.

Το 1933, την χρονιά που ο Αδόλφος Χίτλερ έγινε καγκελάριος της Γερμανίας, ο Szilárd ανακάλυψε την πυρηνική αλυσιδωτή αντίδραση – τη διαδικασία που απελευθερώνει την ενέργεια που είναι εγκλωβισμένη στα άτομα και δημιουργεί τεράστιες εκρήξεις. Και μέχρι το 1939, είχε πλέον πεισθεί ότι οι Γερμανοί επιστήμονες θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν τις τρέχουσες επιστημονικές εξελίξεις για να αναπτύξουν ένα ατομικό όπλο.

Έτσι πλησίασε τον παλιό συνεργάτη του – και πιο διάσημο επιστήμονα στον κόσμο- και του ζήτησε να προειδοποιήσει τον πρόεδρο των ΗΠΑ Φραγκλίνο Ρούζβελτ.

Ο Szilárd επισκέφθηκε τον ‘Αινσταϊν στη Νέα Υόρκη μαζί με δύο συναδέλφους του πρόσφυγες, τους Ούγγρους φυσικούς Edward Teller και Eugene Wigner. Όταν του μίλησαν για την πιθανότητα ενός τέτοιου όπλου, ο ‘Αινσταϊν ανησύχησε από τον κίνδυνο που εγκυμονούσε για την ανθρωπότητα το «κλειδί» που έκρυβε η ειδική θεωρία σχετικότητας που είχε αναπτύξει το 1905.

«Σίγουρα δεν είχε αντιληφθεί αυτή τη θεωρία ως όπλο, αλλά γρήγορα κατάλαβε την άλλη οπτική», εξηγεί η Cynthia Kelly, πρόεδρος του Atomic Heritage Foundation, ενός μη κερδοσκοπικού οργανισμού που ιδρύθηκε για να διατηρήσει την κληρονομιά του Σχεδίου Μανχάταν.

Μαζί με τους άλλους επιστήμονες, ο Άινσταϊν συνέταξε μια επιστολή προς τον Ρούσβελτ που τον προειδοποιούσε για το τι θα μπορούσε να συμβεί αν οι ναζί επιστήμονες προλάβαιναν τις Ηνωμένες Πολιτείες στην κατασκευή ατομικής βόμβας.

«Φαίνεται σχεδόν βέβαιο ότι μια πυρηνική αλυσιδωτή αντίδραση θα μπορούσε να επιτευχθεί στο άμεσο μέλλον», έγραψαν, κρούοντας τον κώδωνα του κινδύνου για «εξαιρετικά ισχυρές βόμβες νέου τύπου» και συμβουλεύοντας τον Ρούσβελτ να χρηματοδοτήσει μια πρωτοβουλία για την έρευνα της ατομικής ενέργειας.

Ο Ρούσβελτ έδωσε μεγάλη βαρύτητα στην προειδοποίηση. Στις 21 Οκτωβρίου 1939, δύο μήνες μετά την επιστολή και λίγες ημέρες μετά την εισβολή της Γερμανίας στην Πολωνία, συνεδρίασε για πρώτη φορά η ορισμένη από τον Ρούσβελτ Συμβουλευτική Επιτροπή για το Ουράνιο. Ήταν ο πρόδρομος του Manhattan Project, του άκρως απόρρητου κυβερνητικού προγράμματος που τελικά οδήγησε στην εφεύρεση μιας λειτουργικής ατομικής βόμβας.

Ο φάκελος του FBI

Η επιτροπή είχε χρηματοδοτηθεί με μόνο 6.000 δολάρια και ο Άινσταϊν συνέχισε να γράφει στον πρόεδρο, με τη βοήθεια του Szilárd, ο οποίος συνέταξε μεγάλο μέρος των επιστολών. Μια επιστολή προειδοποιούσε μάλιστα ότι ο Szilárd θα δημοσίευε βασικά πυρηνικά ευρήματα σε επιστημονικό περιοδικό αν η πρωτοβουλία δεν χρηματοδοτούνταν καλύτερα.

Με αυτόν τον τρόπο, ο Άινσταϊν ώθησε την αμερικανική κυβέρνηση προς το Σχέδιο Μανχάταν, λέει ο Kelley. Ωστόσο η συμμετοχή του ήταν συνειδητά περιθωριακή – ο φάκελος του FBI για τον επιστήμονα που εναντιωνόταν στον καπιταλισμό, θα ξεπερνούσε τις 1.800 σελίδες. «Λαμβάνοντας υπόψη το ριζοσπαστικό του υπόβαθρο», έγραφε το FBI, «το γραφείο αυτό δεν θα συνιστούσε την απασχόληση του Δρ. Αϊνστάιν σε θέματα μυστικής φύσης». Τελικά, ο Αϊνστάιν δεν έλαβε ποτέ άδεια για να εργαστεί στο Σχέδιο Μανχάταν.

Παρόλα αυτά, το όνομά του συνδέθηκε για πάντα με το όπλο που γεννήθηκε χάρη στη δική του θεωρία και τη μεγαλύτερη ανακάλυψή του. Η είδηση του βομβαρδισμού της Χιροσίμα τον κατέστρεψε – και ένα εξώφυλλο του TIME του 1946, απεικόνιζε μπροστά σε ένα πυρηνικό νέφος σε σχήμα μανιταριού τη διάσημη εξίσωση του.