Πριν από είκοσι χρόνια, η Φινλανδία φαινόταν να τα καταφέρνει περίφημα. Το ποσοστό γεννήσεων αυξανόταν και το ποσοστό των γυναικών στο εργατικό δυναμικό ήταν υψηλό. Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής από όλο τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένου του Ηνωμένου Βασιλείου και της ανατολικής Ασίας, ταξίδευαν έως το Ελσίνκι για να διδαχθούν από το σκανδιναβικό μοντέλο: κορυφαία φροντίδα μητρότητας, γενναιόδωρες γονικές άδειες, δικαίωμα στην προσχολική φροντίδα των παιδιών.

«Αλλά ίσως έκαναν λάθος» σχολιάζουν σε ρεπορτάζ τους οι Financial Times. Παρά τα μέτρα, το ποσοστό γονιμότητας στη Φινλανδία έχει μειωθεί σχεδόν κατά 33% από το 2010. Είναι τώρα κάτω από το Ηνωμένο Βασίλειο, όπου το δίχτυ κοινωνικής προστασίας είναι πιο περιορισμένο, και μόνο λίγο πάνω από την Ιταλία, που εν πολλοίς παραμένουν οι «παραδοσιακοί ρόλοι» των φύλων. Αυτό αποτελεί γρίφο για την Anna Rotkirch, διευθύντρια έρευνας στο Ινστιτούτο Έρευνας Πληθυσμού της Οικογενειακής Ομοσπονδίας της Φινλανδίας.

Η κοινωνιολόγος και δημογράφος, είναι μία από τις ειδικούς που ερευνούν τις αντιλήψεις των νεότερων Ευρωπαίων για την απόκτηση παιδιών. Μάλιστα το 2020 και το 2021, είχε προσφέρει συμβουλές στην τότε πρωθυπουργό της Φινλανδίας Sanna Marin σχετικά με την αναζωογόνηση του ποσοστού γεννήσεων της χώρας.

Σε όλο τον πλανήτη, η γονιμότητα μειώνεται «αδιακρίτως» σε πολύ διαφορετικές μεταξύ τους κοινωνίες – συντηρητικές και φιλελεύθερες, μεγάλα και μικρά κράτη, αναπτυσσόμενες και στάσιμες οικονομίες. Ακόμη και η Ινδία – γνωστή για την αύξηση του πληθυσμού της – έχει σήμερα λιγότερες γεννήσεις ανά γυναίκα από τη θεωρητική αναλογία σταθερότητας που διαμορφώνεται στα 2,1 παιδιά.

Πέρυσι, στην Ευρώπη, το ποσοστό μειώθηκε στην Ουγγαρία, τη Γερμανία, την Ισλανδία, την Ιρλανδία, «σε όλες εκείνες που ήταν πραγματικά υψηλό το ποσοστό γονιμότητας ή που παρουσιάζονταν ως παραδείγματα.  Φαίνεται ότι η Φινλανδία μπορεί να είναι προπομπός, δυστυχώς» σχολιάζει στους Financial Times η Rotkirch.

Η πρωθυπουργός της Ιταλίας, Τζόρτζια Μελόνι, δήλωσε ότι το ποσοστό γεννήσεων αποτελεί «ύψιστη προτεραιότητα». Ο Γάλλος πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν υποσχέθηκε αυτόν τον μήνα τόνωση για το δημογραφικό. Αλλά η Rotkirch προειδοποιεί ότι οι προσπάθειές τους είναι πιθανό να μην αποδώσουν.

«Όταν συνεργάζεσαι με πολιτικούς, βλέπεις πάντα τα ίδια πράγματα. “Ω ναι, θα πρέπει να έχουμε έναν μήνα περισσότερη άδεια πατρότητας! Όλοι οι μελετητές λένε: θα έπρεπε, αλλά αυτό δεν θα αλλάξει τίποτα”. Η πολιτική πρόκληση της Ευρώπης είναι να αποτρέψει την ελεύθερη πτώση της γονιμότητας, όπως παρατηρείται σε πολλές χώρες της Ανατολικής Ασίας». Ωστόσο, οι πολιτικές που λειτούργησαν τον περασμένο αιώνα μπορεί να μην λειτουργούν σήμερα. Ορισμένες είναι πιθανό να κοστίσουν τεράστια ποσά στους προϋπολογισμούς χωρίς να αποφέρουν τα επιθυμητά αποτελέσματα.

Το περίεργο με τη γονιμότητα είναι ότι κανείς δεν καταλαβαίνει πραγματικά τι φταίει. Δεν οφείλεται πρωτίστως στην οικονομία ή την οικογενειακή πολιτική. «Είναι κάτι πολιτισμικό, ψυχολογικό, βιολογικό, γνωστικό». Στην Οικογενειακή Ομοσπονδία, η Rotkirch επιβλέπει μια μοναδική σειρά ερευνών, οι οποίες βολιδοσκοπούν τους νέους όχι μόνο σχετικά με το πόσα παιδιά σχεδιάζουν να αποκτήσουν, αλλά και για το πόσα θα ήθελαν να αποκτήσουν αν οι συνθήκες ήταν ιδανικές.

Τα ευρήματά της δείχνουν ότι τα παιδιά δεν περιλαμβάνονται ιδιαίτερα στο πλάνο ζωής πολλών millennials. Κάποτε θεωρούνταν «θυσία» να μην κάνει κανείς παιδιά – τώρα η δημιουργία οικογένειας σημαίνει θυσία της ανεξαρτησίας. «Στις περισσότερες κοινωνίες, η απόκτηση παιδιών αποτελούσε ακρογωνιαίο λίθο της ενηλικίωσης. Τώρα είναι κάτι που κάνει αν έχεις ήδη όλα τα άλλα. Γίνεται ο ακρογωνιαίος λίθος».

Μέχρι πρόσφατα, η μείωση της γονιμότητας οφειλόταν στο γεγονός ότι οι οικογένειες είχαν λιγότερα παιδιά από τους γονείς και τους παππούδες τους. Τώρα η βασική δυναμική είναι η ατεκνία. Στη Φινλανδία, τα τρία τέταρτα της πρόσφατης μείωσης της γονιμότητας οφείλονται σε άτομα που δεν έχουν παιδιά. «Βλέπετε παρόμοιες τάσεις παντού».

Στις έρευνες του οικογενειακού βαρόμετρου, μεταξύ των Φινλανδών που γεννήθηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και τη δεκαετία του 1980, λιγότεροι από ένας στους είκοσι δήλωσαν στην ηλικία των 25 ετών ότι δεν ήθελαν να κάνουν παιδιά. Μεταξύ εκείνων που γεννήθηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και στις αρχές της δεκαετίας του 1990, σχεδόν ένας στους τέσσερις δίνουν αυτή την απάντηση.

Για να αντιμετωπιστεί αυτή η τάση θα πρέπει να εξεταστούν οι συνθήκες που οδηγούν σε δημιουργία οικογένεια, λέει η Rotkirch: καλύτερες θέσεις εργασίας, πιο προσιτή στέγαση και σαφή μηνύματα ότι όσοι παίρνουν γονική άδεια δεν θα αντιμετωπίζουν διακρίσεις στον χώρο εργασίας. Και οι φυσικά κυβερνήσεις δεν θα πρέπει να λένε στους νέους να κάνουν παιδιά για χάρη της οικονομίας. Αντ’ αυτού, θα πρέπει να αντιστρέψουν το μήνυμα για να καθησυχάσουν τους νέους για το μέλλον: «Η οικονομία είναι εντάξει, για να κάνετε ένα μωρό».