Όταν κάποτε ρώτησαν τον Μαχάτμα Γκάντι τι πιστεύει για τον δυτικό πολιτισμό, λέγεται ότι απάντησε ότι «θα ήταν καλή ιδέα», υπαινισσόμενος πως Δύση δεν ήταν και τόσο πεφωτισμένη. Όπως όμως σχολιάζει η Josephine Quinn στο νέο της βιβλίο, ο δυτικός πολιτισμός ήταν πάντα μια κακή ιδέα, ή εν πάση περιπτώσει μια λανθασμένη ιδέα.

Η κατάτμηση της ιστορίας σε ένα σύνολο ξεχωριστών, αυτοτελών πολιτισμών είναι μια λανθασμένη αντίληψη που έχει διαστρεβλώσει επικίνδυνα την κατανόησή μας για τον κόσμο, υποστηρίζει η Quinn: «Δεν είναι οι λαοί που γράφουν ιστορία, αλλά οι άνθρωποι και οι συνδέσεις που δημιουργούν μεταξύ τους».

Στις 500 σελίδες του βιβλίου της, η Quinn, ιστορικός και αρχαιολόγος που διδάσκει στην Οξφόρδη, δεν στηλιτεύει τα δήθεν «ευρωπαϊκά επιτεύγματα» για τα οποία γενιές μαθητών δασκαλεύονται να νιώθουν υπερήφανες. Αντιθέτως, κατεδαφίζει την έννοια που υποκρύπτει αυτό που αποκαλεί «πολιτισμική σκέψη».

Η ιδέα του πολιτισμού, επισημαίνει η κα Quinn, είναι σχετικά πρόσφατη.

Ο όρος χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά μόλις στα μέσα του 18ου αιώνα και «κέρδισε» την φαντασία των δυτικών στα τέλη του 19ου αιώνα. Σε εκείνη την ιμπεριαλιστική εποχή, οι ιστορικοί διαπίστωσαν ότι ο ελληνικός, ο ρωμαϊκός και ο χριστιανικός πολιτισμός αποτελούσαν ωραία δομικά στοιχεία που μπορούσαν να στοιβαχτούν σε ένα μεγαλοπρεπές οικοδόμημα, το οποίο ονόμασαν «δυτικό» ή «ευρωπαϊκό» πολιτισμό. Σε αυτόν απέδωσαν ένα πλήθος «κλασικών» αρετών: σθένος, ορθολογισμό, δικαιοσύνη, δημοκρατία και θάρρος για πειραματισμό και εξερεύνηση. Οι άλλοι πολιτισμοί, αντίθετα, θεωρούνταν κατώτεροι.

«Δεν χρειάζεται να το αναλύσει πολύ η Quinn για να αποκαλύψει την ανοησία αυτής της προσέγγισης» σχολιάζει ο Economist. Ιδού, για παράδειγμα, ο John Stuart Mill, φιλόσοφος του 19ου αιώνα, που ισχυριζόταν ότι η μάχη του Μαραθώνα, η πρώτη εισβολή της Περσίας στην Ελλάδα το 490 π.Χ., ήταν πιο σημαντική για την αγγλική ιστορία από τον θρίαμβο του Γουλιέλμου του Κατακτητή στο Χάστινγκς το 1066. (Χωρίς τη νίκη των Αθηναίων, λέει, ο μαγικός σπόρος του ελληνικού πολιτισμού ίσως να μην είχε ποτέ αναπτυχθεί σε δυτικό πολιτισμό). Ή σκεφτείτε το έργο «Σύγκρουση των πολιτισμών» (1996) του Σάμιουελ Χάντινγκτον, ενός Αμερικανού ιστορικού, ο οποίος επέμενε ότι είναι αδύνατο να κατανοήσουμε την ιστορία χωρίς να κατατάξουμε την ανθρωπότητα σε αμοιβαία εχθρικούς πολιτισμούς μεταξύ των οποίων, η επαφή ήταν «διακεκομμένη ή ανύπαρκτη», «κατά τη διάρκεια του μεγαλύτερου μέρους της ανθρώπινης ύπαρξης». Φυσικά αυτό είναι τελείως ανυπόστατο.

Η ζωηρή, επιστημονική περιπλάνηση της Quinn στο τόξο της ευρωπαϊκής ιστορίας δείχνει ότι, κάθε άλλο παρά σπάνια ήταν η επαφή μεταξύ πολιτισμών, ακόμα και όταν απείχαν εκπληκτικά μεγάλες αποστάσεις. Αυτή η επαφή υπήρξε ο κύριος μοχλός της ανθρώπινης προόδου σε κάθε εποχή. Οι περισσότερες κοινωνίες, αντί να είναι «αγκαθωτές» και εσωστρεφείς, αποδείχθηκαν δεκτικές σε ιδέες, μόδες και τεχνολογίες από τους γείτονές τους.

Η Αρχαία Ελλάδα, για παράδειγμα, ήταν λιγότερο τόπος καταγωγής και περισσότερο πομπός αναμετάδοσης από τους πολιτισμούς της Αιγύπτου, των Σουμερίων, της Ασσυρίας και των Φοινίκων, οι οποίοι είχαν και οι ίδιοι αναμιχθεί και ανταλλάξει ιδέες μεταξύ τους. Και αντί να είναι η πηγή της δημοκρατίας, η Αθήνα ήταν μάλλον «αργοπορημένη», υιοθετώντας μια μορφή διακυβέρνησης που φαίνεται να είχε δοκιμαστεί για πρώτη φορά στη Λιβύη, και στις νήσους Σάμο και Χίο. Οι Πέρσες, που αιωνίως θεωρούνται οι πολικοί αντίπαλοι των Ελλήνων, επέβαλαν στην πραγματικότητα τη δημοκρατία στις ελληνικές πόλεις που κυβερνούσαν, γεγονός που υποδηλώνει «σημαντική περσική πίστη στη λαϊκή υποστήριξη της δικής τους ηγεμονίας», σημειώνει η κ. Quinn.

Αυτή η διαφορετική προσέγγιση της ιστορίας της Δύσης εστιάζει απροσδόκητο και στα διάκενα μεταξύ βασιλείων και εποχών και όχι στα μεγάλα, συμπαγή κομμάτια της ιστορίας. Αποτελούν επίσης ένα αξιοθαύμαστο φιλολογικό έργο. Οι 100 και πλέον σελίδες υποσημειώσεων της κ. Quinn αποκαλύπτουν ότι βασίστηκε όχι μόνο σε ένα ευρύ φάσμα πρωτογενών πηγών, αλλά και σε επιστημονικές μελέτες για την κλιματική αλλαγή και σε πολύ πρόσφατες αρχαιολογικές έρευνες.

Ακόμη και οι έμπειροι λάτρεις της ιστορίας θα βρουν πολλά νέα και συναρπαστικά στοιχεία. Το «Πώς ο κόσμος έπλασε τη Δύση» εντάσσεται σε μία διευρυνόμενη κατηγορία έργων που εξερευνούν το ευρύ φάσμα της ιστορίας χρησιμοποιώντας νέα διανοητικά πλαίσια, όπως το «Sapiens» του Yuval Noah Harari, το «The Silk Roads» (2015) του Peter Frankopan και το «Fall of Civilisations», το αναμενόμενο βιβλίο του Paul Cooper, ενός Βρετανού δημοσιογράφου, βασισμένο στο δημοφιλές podcast του. Όποιος πίστευε ότι η ιστορία είναι πασέ, δεν θα μπορούσε να κάνει μεγαλύτερο λάθος.

©The Economist. Μεταφράστηκε και δημοσιεύθηκε από την Economia Media Α.Ε., έπειτα από ειδική άδεια. Το πρωτότυπο αγγλικό κείμενο βρίσκεται στο www.economist.com