Όταν ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, ένας από το πιο ιδιοσυγκρασιακούς στοχαστές του 20ού αιώνα, ολοκλήρωνε τις περίφημες Θέσεις για τη φιλοσοφία της Ιστορίας στο Παρίσι το 1940, η ανθρωπότητα ετοιμαζόταν να εισέλθει στην πιο σκοτεινή περίοδο της νεότερης ιστορίας της. Κι όμως, το μεγαλύτερο μέρος της διανόησης της εποχής, ανεξαρτήτως μάλιστα πολιτικής τοποθέτησης, αδυνατούσε να διαβάσει σωστά τις εξελίξεις. Παρέμενε αιχμαλωτισμένο από μια εξαιρετικά σαγηνευτική, αλλά άκρως επικίνδυνη, όπως αποδείχθηκε, ιδέα: το δόγμα της προόδου. Η τεχνική και οικονομική ανάπτυξη, υποστήριζαν «οι σοφοί» των καιρών εκείνων, προδιαγράφουν σχεδόν νομοτελειακά μια λαμπρή διαδρομή δημοκρατίας, ελευθερίας και ευημερίας.

Το «τρένο της ιστορίας», προμήνυε αντιθέτως ο Μπένγιαμιν, χρησιμοποιώντας την προσφιλή αλληγορία, δεν οδεύει με κάποιο φυσικό τρόπο προς την πρόοδο, αλλά προς την καταστροφή. Γι’ αυτό και, αντί να καθόμαστε αναπαυτικά στις θέσεις μας και να περιμένουμε να φτάσει στον προορισμό του, πρέπει να σηκωθούμε και να πατήσουμε γρήγορα φρένο. Να καθυστερήσουμε όσο μπορούμε (ή και να ματαιώσουμε) την άφιξή του στον τερματικό σταθμό. Η αιρετική αυτή θέση ερμηνεύτηκε συχνά ως ένα είδος ρομαντικής οχύρωσης απέναντι στις κοσμοϊστορικές μεταβολές που επέφερε η βιομηχανική επανάσταση. Ο ναζιστικός «εξορθολογισμός» της γενοκτονίας, το πρόγραμμα Μανχάταν και η κούρσα εξοπλισμών του Ψυχρού Πολέμου έκανε, ωστόσο, πολλούς να το ξανασκεφτούν.

Τηρουμένων των αναλογιών, όλα δείχνουν πως σήμερα βρισκόμαστε ξανά σε μια ιστορική φάση που πρέπει να επιβραδύνουμε την «πρόοδο». Αυτό μαρτυρούν οι εξελίξεις σε δύο τουλάχιστον κρίσιμα πεδία, την κλιματική κρίση και την τεχνητή νοημοσύνη. Για πρώτη φορά στην ιστορία του κόσμου, ο άνθρωπος αποτελεί την κυρίαρχη δύναμη που καθορίζει τη γεωμορφολογία, το κλίμα και τα οικοσυστήματα της γης (εξού και πολλοί επιστήμονες μιλούν για ανθρωπόκαινο γεωολογική εποχή). Οι συνέπειες είναι σε όλους γνωστές. Μας τις υπενθύμισαν άλλωστε οι πρόσφατες πυρκαγιές και οι πλημμύρες. Παρά τις πομπώδεις διακηρύξεις και τους φιλόδοξους στόχους, η αλήθεια είναι ότι τα περισσότερα αυτιά δεν ιδρώνουν. Το 2022, για παράδειγμα, οι επιδοτήσεις ορυκτών καυσίμων έφτασαν παγκοσμίως σε επίπεδα ρεκόρ, φτάνοντας τα 7 τρισ. δολάρια (το 7,1 του παγκόσμιου ΑΕΠ).

Οι μεγάλες αλλαγές δεν απαιτούν βέβαια μόνο πολιτική βούληση, αλλά και χρήμα. Ακόμη, όμως, και υπό ένα «τεχνοκρατικό» πρίσμα, το τίμημα της αδράνειας δεν είναι καθόλου αμελητέο. Σύμφωνα με μετριοπαθείς υπολογισμούς, οι οικονομικές απώλειες στην ΕΕ λόγω της κλιματικής κρίσης (μείωση παραγωγής, επιπτώσεις στον τουρισμό, προμήθειες αντιπυρικού εξοπλισμού, κ.ά.) την τελευταία δεκαετία ανήλθαν σε κάποιες εκατοντάδες δισεκατομμύρια. Υπάρχουν δε σημαντικά οικονομικά εργαλεία που θα μπορούσαν να επιστρατευθούν, όπως για παράδειγμα η εξαίρεση των κρατικών επενδύσεων για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης από τον υπολογισμό των ελλειμμάτων ή το δημόσιο χρέος (στη γραμμή όσων έγιναν στην πανδημία).

Το δεύτερο πεδίο αφορά την τεχνητή νοημοσύνη και τις προσδοκίες που δημιούργησε η κυκλοφορία των μεγάλων γλωσσικών μοντέλων (LLM). Και εδώ, η ιδέα ενός φρένου ή μιας προσωρινής παύσης στην εξέλιξη, προκειμένου να εξετάσουμε επαρκώς τις πολύπλευρες συνέπειες των τεχνολογιών και να αναπροσαρμόσουμε την κατεύθυνσή τους, όπου αυτό κριθεί αναγκαίο, δεν μπορεί εύκολα να υποτιμηθεί. Όπως έδειξε στο πρόσφατο βιβλίο του ο Ντάρον Ατζέμογλου, και το επαναλαμβάνει στη συνέντευξη που φιλοξενείται στο παρόν τεύχος, η τεχνολογική εξέλιξη δεν οδηγεί αυτομάτως στη συλλογική ευημερία. H πρώτη φάση της βιομηχανικής επανάστασης είναι εξαιρετικά διαφωτιστική ως προς αυτό. Τουναντίον, χωρίς τη θεμελίωση ισχυρών δημοκρατικών θεσμών και τον προσανατολισμό της καινοτομίας στη δημιουργία νέων καθηκόντων για τους εργαζόμενους −και όχι στην απλή αντικατάστασή τους μέσω της αυτοματοποίησης− καταλήγει πολύ γρήγορα σε εμβάθυνση και πολλαπλασιασμό των ανισοτήτων. Αντίστοιχες θέσεις διατυπώνουν και άλλες επιφανείς φωνές στην πρώτη γραμμή της επιστημονικής έρευνας (όπως για παράδειγμα η Σοσάνα Ζούμποφ).

Για όλους αυτούς, ο βασικός κίνδυνος δεν είναι ότι μια μέρα οι μηχανές θα ελέγχουν τους ανθρώπους, αλλά ότι οι κοινωνίες μας μπορούν πολύ εύκολα να μεταμορφωθούν σε κοινωνίες ισχυρών και ανέλεγκτων μονοπωλίων, εκτεταμένης παραπληροφόρησης και συνεχούς παρακολούθησης, πλήττοντας ευθέως τον πυρήνα της δημοκρατίας.

Μια ιδιαίτερα δημοφιλής στάση της εποχής μας προβάλλει την αισιοδοξία ως προϋπόθεση της επιτυχίας και της ευημερίας. Ο Μπένγιαμιν σίγουρα θα διαφωνούσε. Η μελαγχολική και απαισιόδοξη ματιά, θα έλεγε, είναι εκείνη που επιτρέπει στον άνθρωπο να αντιληφθεί ότι τα πράγματα μπορούν πάντοτε να εξελιχθούν διαφορετικά από ό,τι περίμενε. Και έτσι να εκπέμπει σήματα κινδύνου.