Αν οι ηγέτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) πίστευαν ότι μπορούσαν να προβλέψουν –έστω και με σχετική ασφάλεια– ποιες θα ήταν οι κινήσεις του Ντόναλντ Τραμπ και της νέας αμερικανικής κυβέρνησης τόσο σε σχέση με την ΕΕ αυτή καθαυτή όσο και στο μέτωπο της Ουκρανίας, τις προηγούμενες εβδομάδες συνειδητοποίησαν ότι δεν είχαν επ’ ουδενί προετοιμαστεί για το τριπλό σοκ που θα υφίσταντο μέσα σε λιγότερο από ένα μήνα. Ακούγεται αδιανόητο, αλλά ως την ώρα που γράφονταν αυτές οι γραμμές (σ.σ. η επισήμανση κρίνεται απαραίτητη διότι η «υδραργυρική προσωπικότητα» του Αμερικανού προέδρου δεν προσφέρεται για κατηγορηματικές διαπιστώσεις) οι Ευρωπαίοι ηγέτες προσπαθούσαν να βρουν έναν κοινό παρονομαστή ώστε να ορθώσουν κάποια αναχώματα στην ολομέτωπη και συνδυαστική «επίθεση» που δέχθηκαν από την Ουάσινγκτον μετά τα μέσα Φεβρουαρίου και η οποία εκτείνεται από τις αμερικανικές κινήσεις στα μέτωπα της ασφάλειας και της Ουκρανίας ως τις απειλές για την επιβολή δασμών ύψους 25% στα ευρωπαϊκά προϊόντα. Ωστόσο, καμία εξέλιξη των τελευταίων ημερών δεν πρέπει να συγκλόνισε περισσότερο τους Ευρωπαίους συμμάχους των ΗΠΑ από τον συνδυασμό της χωρίς προηγούμενο λεκτικής σύγκρουσης στο Οβάλ Γραφείο του Λευκού Οίκου μεταξύ του Ντόναλντ Τραμπ και του Βολοντίμιρ Ζελένσκι που εξελίχθηκε ουσιαστικά σε δημόσιο εξευτελισμό του Ουκρανού Προέδρου, αλλά και την απειλή της Ουάσιγκτον να παγώσει τη χορήγηση στρατιωτικής βοήθειας προς το Κίεβο.

Αλλαγή καθεστώτος και επίθεση στη φιλελεύθερη δημοκρατία 

Η ομιλία του του Αμερικανού αντιπροέδρου Τζέι Ντι Βανς στις 14 Φεβρουαρίου από το βήμα της Διάσκεψης Ασφαλείας του Μονάχου, στο επιβλητικό ξενοδοχείο Bayerischer Hof της πρωτεύουσας της Βαυαρίας, αποτέλεσε ευθεία βολή στην καρδιά της φιλελεύθερης δημοκρατικής τάξης πραγμάτων, επί της οποίας δομήθηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η έννοια της Δύσης. Ο Βανς δεν ασχολήθηκε, όπως ίσως κάποιοι ανέμεναν, με το ζήτημα της ευρωπαϊκής ασφάλειας – ένα από τα αγαπημένα σημεία της θεματολογίας της Διάσκεψης ήδη από την εποχή του Ψυχρού Πολέμου. Αντίθετα, εξαπέλυσε επίθεση στις κατεστημένες πολιτικές δυνάμεις της ηπείρου, κατηγορώντας τες ουσιαστικά ότι προδίδουν τις αρχές της φιλελεύθερης δημοκρατίας επειδή δεν ανέχονται τις πιο ριζοσπαστικές δεξιές δυνάμεις που έχουν εμφανιστεί σε αρκετές χώρες της «γηραιάς ηπείρου». 

Η αποστροφή του «αυτό που με ανησυχεί είναι η απειλή εκ των έσω, η οπισθοχώρηση τη Ευρώπης από ορισμένες εκ των θεμελιωδών αξιών της – αξιών που μοιράζονται με τις ΗΠΑ» −μία απειλή που μάλιστα την παρουσίασε κατ’ αντιδιαστολή της προερχόμενης από τη Ρωσία και την Κίνα− «τάραξε τα ύδατα» της διατλαντικής σχέσης. Εμμέσως, πλην όμως σαφώς, ο Βανς δεν δίστασε να μιλήσει για «αλλαγή καθεστώτος» στις φιλελεύθερες δημοκρατίες της Ευρώπης. Η δε συνάντησή του με την υποψήφια καγκελάριο της Εναλλακτικής για τη Γερμανία (AfD) Άλις Βάιντελ έδειξε ότι ίσως πέραν του Ατλαντικού εξυφαίνεται ένα σχέδιο ευρύτερης αναταραχής (disruption) του πλαισίου της φιλελεύθερης δημοκρατίας.

Βίαιη ενηλικίωση και ευρωπαϊκή άμυνα

Δύο ημέρες νωρίτερα, στις 12 Φεβρουαρίου στις Βρυξέλλες, είχε έλθει το πρώτο χτύπημα από τον Αμερικανό υπουργό Άμυνας Πιτ Χέγκσεθ. Συμμετέχοντας στην Ομάδα Επαφής για την Άμυνα της Ουκρανίας (Ukraine Defense Contact Group), η οποία είχε αναλάβει τον συντονισμό της στρατιωτικής βοήθειας προς το Κίεβο υπό την αιγίδα των ΗΠΑ αλλά πλέον, στη μετα-Μπάιντεν εποχή, υπό εκείνη του Ηνωμένου Βασιλείου, ο Χέγκσεθ είπε ουσιαστικά στους Ευρωπαίους ότι πρέπει να αναλάβουν εκείνοι την προστασία της Ουκρανίας. «Η ευρωπαϊκή ασφάλεια είναι υποχρέωση των ευρωπαϊκών μελών του ΝΑΤΟ. Ως κομμάτι αυτού, η Ευρώπη πρέπει να παράσχει το συντριπτικό μερίδιο της μελλοντικής φονικής και μη-φονικής βοήθειας προς την Ουκρανία», είπε ο επικεφαλής του αμερικανικού Πενταγώνου, δείχνοντας προς το μαλακό υπογάστριο των Ευρωπαίων συμμάχων.

Βέβαια, ο Χέγκσεθ δεν σταμάτησε σε αυτό. Αναφερόμενος στο Ουκρανικό ζήτημα και στο μέλλον της σύγκρουσης, είπε τα πράγματα «έξω από τα δόντια», προδιαγράφοντας ουσιαστικά όσα θα ακολουθούσαν λίγα εικοσιτετράωρα αργότερα διά στόματος Ντόναλντ Τραμπ. Ο Αμερικανός υπουργός Άμυνας σημείωσε ότι η Ουκρανία δεν θα επανακτήσει τον έλεγχο των εδαφών που έχει χάσει από το 2014, ενώ ξέκοψε το ενδεχόμενο ένταξής της στο ΝΑΤΟ. Έχοντας ουσιαστικά αποδεχθεί δύο εκ των βασικών απαιτήσεων της Μόσχας προτού καν αρχίσουν οι συζητήσεις για μία εκεχειρία ή για μία συμφωνία ειρήνης, ο Χέγκσεθ είχε περάσει την «καυτή πατάτα» σε ευρωπαϊκά χέρια και είχε ανοίξει τον δρόμο για το επόμενο επεισόδιο, στο οποίο πρωταγωνιστής θα ήταν ο Ντόναλντ Τραμπ.  

Επαναπροσέγγιση με τη Μόσχα και επιστροφή στην πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων  

Η τηλεφωνική επικοινωνία του Ντόναλντ Τραμπ με τον πρόεδρο της Ρωσίας Βλαντιμίρ Πούτιν, η οποία ακολούθησε, ήταν μόνο το πρώτο από τα αλλεπάλληλα χτυπήματα που έπληξαν βάναυσα τις βεβαιότητες των ευρωπαϊκών ηγεσιών. Οι κ.κ. Τραμπ και Πούτιν φαίνεται ότι συμφωνούν ότι το ευρύτερο ζήτημα της ευρωπαϊκής ασφαλείας, του οποίου η Ουκρανία είναι απλά μία πτυχή, είναι υπόθεση που αφορά την Ουάσινγκτον και τη Μόσχα, και δευτερευόντως το Κίεβο και τις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες ή τις Βρυξέλλες. Η συνάντηση των αντιπροσωπειών των δύο κρατών στο Ριάντ, υπό τους υπουργούς Εξωτερικών Μάρκο Ρούμπιο και Σεργκέι Λαβρόφ, επιβεβαίωσε ακριβώς αυτό. Οι δύο ηγεσίες εκτιμούν, προφανώς απολύτως κυνικά, ότι οι όροι του παιχνιδιού δεν είναι πλέον αυτοί του 21ου αιώνα, αλλά μάλλον εκείνοι του 19ου αιώνα: ο κόσμος πρέπει να ελέγχεται μέσω σφαιρών επιρροής. Αυτή η προσέγγιση και η πιθανή διευθέτηση, από την οποία δεν θα μπορεί μελλοντικά να αποκλειστεί η Κίνα, συνιστά το ακριβώς αντίθετο πλαίσιο από εκείνο μέσα στο οποίο έχει ανθίσει και ευημερήσει η ΕΕ.

Το ερωτηματολόγιο που εστάλη από τους Αμερικανούς προς πάσα κατεύθυνση σε σχέση με την Ουκρανία, αλλά και η κινητοποίηση των αμερικανικών διπλωματικών αρχών προς πάσα κατεύθυνση με βάση αυτό το έγγραφο, επιβεβαιώνει ότι οι ΗΠΑ θεωρούν ότι οικονομικά και στρατιωτικά το Ουκρανικό είναι ευρωπαϊκό ζήτημα. Ο όρος «ευρωπαϊκό ζήτημα» δεν συνεπάγεται απαραίτητα και «ζήτημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης». Από τη στιγμή που στο τραπέζι βρέθηκαν θέματα που άπτονται του «σκληρού πυρήνα» της εθνικής κυριαρχίας, δηλαδή θέματα άμυνας και ασφάλειας, η πρωτοβουλία των κινήσεων πέρασε στα χέρια των εθνικών κυβερνήσεων. Με δεδομένη την τρέχουσα πολιτική ρευστότητα στη Γερμανία, στην οποία ακόμη δεν έχει αναλάβει η νέα κυβέρνηση, η Γαλλία και η Μεγάλη Βρετανία έχουν βρεθεί σε πρωτεύοντα ρόλο με την Πολωνία να ακολουθεί. 

Η κινητικότητα του Γάλλου προέδρου Εμανουέλ Μακρόν (η σύγκληση συνάντησης κορυφής στο Παρίσι, η ιδέα για αποστολή ειρηνευτικής δύναμης στην Ουκρανία και η επίσκεψη στον Λευκό Οίκο) είναι ενδεικτική των φιλοδοξιών του Παρισιού. Η δε επανάκαμψη του Λονδίνου (με την επίσκεψη του πρωθυπουργού Κιρ Στάρμερ στην Ουάσινγκτον, τη συμμετοχή του στη συνάντηση των Παρισίων και τη σύγκληση συνάντησης στο Λονδίνο, αλλά και την ανακοίνωση αύξησης των αμυντικών δαπανών) πιστοποιεί ακριβώς τον «ευρωπαϊκό» χαρακτήρα του προβλήματος. Οι κοινοτικοί θεσμοί, όπως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, θα διαδραματίσουν σημαντικό, αλλά αλλά όχι πρωτεύοντα ρόλο. Ο βασικός τους σκοπός θα είναι να παράσχουν την απαιτούμενη ευελιξία, ώστε να μπορέσουν να αυξηθούν οι αμυντικές δαπάνες τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, μέσα από ένα μενού επιλογών όπως αυτό που παρουσίασε η Πρόεδρος της Κομισιόν, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, στις 4 Μαρτίου. 

Ωστόσο, όλες οι ιδέες των Ευρωπαίων ηγετών στηρίζονται σε μία προϋπόθεση: κάποιου είδους εμπλοκή των Ηνωμένων Πολιτειών που θα την καθιστά αξιόπιστη. Πόσο μπορεί όμως να διασφαλιστεί αυτή η εμπλοκή;

Και τώρα τι;

Το τριπλό σοκ που μόλις περιγράφηκε έχει προκαλέσει πυρετό σεναριολογίας. Το ερώτημα στο μυαλό όλων είναι σκληρό: εγκαταλείπουν οι Ηνωμένες Πολιτείες την Ευρώπη ή όχι; Αυτό που σίγουρα συμβαίνει είναι ότι οι σημερινές ΗΠΑ δεν μπορούν να θεωρούνται αξιόπιστος σύμμαχος και εταίρος. Στον ορίζοντα ανοίγονται δύο πιθανά σενάρια που δεν αποκλείεται να υλοποιηθούν συνδυαστικά. 

Στο πρώτο, οι ΗΠΑ του Τραμπ επιλέγουν μία καθαρά συναλλακτική προσέγγιση, την οποία ακολούθησε ο Αμερικανός πρόεδρος και στην πρώτη θητεία του με έμφαση στη «διμεροποίηση» των επαφών με κράτη-μέλη της ΕΕ, αλλά όχι την ίδια την ΕΕ. Η απαξιωτική κίνηση της ακύρωσης της προκαθορισμένης συνάντησης μεταξύ του υπουργού Εξωτερικών Ρούμπιο και της ύπατης εκπροσώπου της ΕΕ για την εξωτερική πολιτική Κάγια Κάλας (για δήθεν λόγους προγράμματος), ενώ η δεύτερη είχε ήδη αφιχθεί στην Ουάσινγκτον, είναι ενδεικτική του κλίματος.Η απειλή αποχώρησης των αμερικανικών δυνάμεων από την ευρωπαϊκή ήπειρο λειτουργεί ως μοχλός πίεσης για ανάληψη μεγαλύτερου μεριδίου από τους Ευρωπαίους στον αμυντικό τομέα και προφανώς αγορά αμερικανικών οπλικών συστημάτων. 

Στο δεύτερο σενάριο, η απόφαση των ΗΠΑ να απεμπλακούν από την Ευρώπη λαμβάνει πιο στρατηγικά χαρακτηριστικά. Σε αυτή την περίπτωση, οι αμερικανικές δυνάμεις μετακινούνται σε άλλες περιοχές μείζονος ενδιαφέροντος για την Ουάσινγκτον (π.χ. στον Ινδο-Ειρηνικό). Αυτή θα είναι η στιγμή της αλήθειας για τους Ευρωπαίους, που θα κληθούν να λάβουν πλέον υπαρξιακές αποφάσεις για την ασφάλειά τους – με ό,τι αυτό συνεπάγεται και τον χρόνο να τρέχει αντίστροφα.

*Ο Άγγελος Αλ. Αθανασόπουλος είναι διευθυντής Τύπου στο Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα (ΕΛΚ) στις Βρυξέλλες.