Στο βιβλίο της Μαργκερίτ Γιουρσενάρ Η άβυσσος (L’ oeuvre au Noir – «Έργο σε μαύρο» κατά λέξη) αναφέρεται πώς το 1529 οι εργαζόμενοι εξεγέρθηκαν και έκαψαν τα άγνωστα μέχρι τότε κλωστοϋφαντουργικά μηχανήματα που είχε στήσει στη Φλάνδρα ο Colas Gheel. Το 1811-1813 περίπου οι Λουδίτες κατέστρεφαν τα μηχανήματα που είχαν εμφανιστεί στην πρώτη φάση της βιομηχανικής επανάστασης στην Αγγλία. Σε όλες τις περιπτώσεις, κάθε φορά που σημειώνονταν σημαντικές τεχνολογικές αλλαγές, ερχόταν, αναπόφευκτα, το κεντρικό ερώτημα τι επιδράσεις θα έχουν αυτές στους εργαζόμενους.

Οι επιδράσεις της τεχνολογίας στην απασχόληση δεν αφορούν μόνο το ζήτημα ανεργία-απασχόληση∙ αυτό που ενδιαφέρει είναι οι συνολικές επιδράσεις στην αγορά εργασίας (απασχόληση, μορφή απασχόλησης, ανεργία, αμοιβές εργασίας, σχέσεις εργασίας, μεταναστευτικές ροές, ικανότητα εξειδίκευσης, μηχανισμοί διάχυσης και αξιοποίησης νέων γνώσεων κ.ά.), όπως και οι επιδράσεις που προκύπτουν μέσα από ευρύτερους μετασχηματισμούς οικονομικών και άλλων σχέσεων. Σε κάθε νέα φάση ανάδειξης νέων ριζοσπαστικών τεχνολογιών, διατυπώνονταν ιδιαίτερα αισιόδοξες ή απαισιόδοξες προβλέψεις. Αν συγκρίνει κανείς τις προβλέψεις για τις επιπτώσεις της τεχνολογικής αλλαγής στην αγορά εργασίας, που είχαν γίνει στην αρχή κάθε τέτοιου κύκλου, με το τι ακολούθησε μετά από ένα επαρκές χρονικό διάστημα (ίσως μετά 3-4 δεκαετίες), θα διαπιστώσει ότι οι εξελίξεις εν μέρει αντιστοιχούσαν στις προβλέψεις. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι η πραγματικότητα αποτελούσε ένα διαφορετικό μείγμα, το οποίο διέψευδε και τις δύο ακραίες οπτικές. Δημιουργούνταν νέες δυνατότητες και θετικές επιδράσεις, που συχνά ήταν διαφορετικές από αυτές που είχαν προβλεφθεί,  αλλά ταυτόχρονα προέκυπταν αρνητικές επιδράσεις και προβλήματα, που επίσης απαιτούσαν μια αναθεώρηση των αρχικών εκτιμήσεων.

Πολυπαραγοντικές εξελίξεις

Τα αίτια της αναντιστοιχίας προβλέψεων και πραγματικών εξελίξεων δεν είναι δύσκολο να εντοπιστούν. Η πραγματικότητα καθορίζεται από πολυ-παραγοντικές εξελίξεις, όπως ο διαφορετικός βαθμός υιοθέτησης των νέων τεχνολογιών και οι διαφορετικοί τομείς στους οποίους κάθε χώρα και επιχείρηση αξιοποιούν τις τεχνολογίες αυτές, το διαφορετικό θεσμικό πλαίσιο, οι άλλες πολιτικές που λειτουργούν σε κάθε χώρα και επηρεάζουν και επηρεάζονται από τις νέες τεχνολογίες (κοινωνικές πολιτικές, πολιτικές εκπαίδευσης, κίνητρα, συμπληρωματικές καινοτομικές δραστηριότητες, παρουσία παραγωγικών μονάδων που μπορούν να τις αξιοποιήσουν, ισορροπίες δύναμης μεταξύ παλαιών και νέων φορέων, κοινωνικές αντιδράσεις κ.ά.), όπως και οι διαφορετικές ικανότητες κάθε χώρας και επιχείρησης να τις αξιοποιήσουν. Σημαντικός παράγοντας είναι, επίσης, οι νέοι συνδυασμοί περισσότερων πρωτοποριακών τεχνολογιών (τεχνητή νοημοσύνη, ιατρική, διαστημικές τεχνολογίες, ενεργειακές τεχνολογίες κ.ά.), που κάνουν εφικτές πρωτόγνωρες εφαρμογές και αποτελέσματα. Καθώς οι επιπτώσεις των ριζικών αλλαγών απλώνονται σε μεγάλο χρονικό διάστημα, οι σχέσεις αιτίου-αιτιατού των φαινομένων γίνονται όλο και πιο πολύπλοκες.

Μια διαφορετική διάσταση σχετίζεται με το γεγονός ότι οι τεχνολογικές αλλαγές των τελευταίων δεκαετιών δεν συνδέονταν μόνο με την τεχνολογία με τη στενή της έννοια. Συνοδεύονταν, συνδυάζονταν, επηρέαζαν και επηρεάζονταν από ευρύτερες αλλαγές στην οργάνωση των εθνικών οικονομιών και της διεθνούς οικονομίας. Οι επιπτώσεις αυτές, γενικότερα, ή στην αγορά εργασίας ειδικότερα, επηρεάστηκαν και από τις διεθνείς στρατηγικές των μεγάλων χωρών, τις στρατηγικές των διεθνοποιημένων επιχειρήσεων, ακόμα και από απρόβλεπτους παράγοντες, όπως η πανδημία του 2020-2022. Στη φάση αυτή, οι νέες τεχνολογίες, όπως κάθε επαναστατική τεχνολογική αλλαγή στην ιστορία, θα επηρεάσουν τους όρους του παγκόσμιου πολιτικού και οικονομικού παιγνίου με τρόπους που είναι αδύνατο να προβλεφθούν.

Πέντε πεδία αναγκαίου προβληματισμού

Η μεγάλη σημασία των πρωτοποριακών τεχνολογιών σημαίνει ότι ο προβληματισμός για τις επιδράσεις τους έχει επιτακτικό χαρακτήρα, για πολλούς λόγους, όπως:

►την ετοιμότητα κάθε κοινωνίας στο να εξετάσει τι προεκτάσεις έχουν οι τεχνολογίες αυτές (π.χ. τεχνητή νοημοσύνη), τι δυνατότητες παρέχουν και με τι προϋποθέσεις, με ποιους τρόπους μπορεί να αξιοποιηθούν, έστω σε κάποιο βαθμό, προκειμένου να ενισχύσουν την αναπτυξιακή διαδικασία και να περιοριστούν καθυστερήσεις και οπισθοδρομήσεις σε σύγκριση με άλλες χώρες. Τέτοιες εξελίξεις και αποκλίσεις δεν αφορούν μόνο οικονομικές, αλλά και κοινωνικές, στρατιωτικές και διεθνοπολιτικές παραμέτρους.

►Την επίδραση στην παραγωγικότητα στις χώρες/επιχειρήσεις που θα καταφέρουν να τις αξιοποιήσουν. Φαίνεται πως οι νέες τεχνολογίες μπορεί να οδηγήσουν σε ιδιαίτερα σημαντική αύξηση της παραγωγικότητας. Όμως το αποτέλεσμα αυτό δεν έρχεται αυτόματα, ούτε είναι ίδιο για  όλους. Η αξιοποίηση, πάντα, προϋποθέτει την ύπαρξη ή τη δημιουργία τεχνολογικών και γνωσιακών ικανοτήτων, υποδομές, ανθρώπινο δυναμικό, νέους θεσμούς και νέες πολιτικές, που θα κάνουν εφικτό το αποτέλεσμα αυτό. Το διαπιστώνουμε και στις μεγάλες διαφορές που σημειώθηκαν μεταξύ των χωρών σε προηγούμενες τεχνολογικές επαναστάσεις. Το πόσο και με ποιο τρόπο θα επενδύσει μια κοινωνία σε διαδικασίες και γνώσεις, με στόχο να αντλήσει συγκριτικά μεγαλύτερα οφέλη από μια τόσο μεγάλη τεχνολογική αλλαγή, θα καθορίσει τη θέση της στον διεθνή καταμερισμό της εργασίας, του πλούτου, της δύναμης, της ικανότητας μετεξέλιξης και της αντιμετώπισης των αυριανών προκλήσεων. Επιπλέον, η αύξηση της παραγωγικότητας δεν αφορά μόνο επιθυμητά αποτελέσματα. Εξίσου ισχυρή είναι και η αύξηση −ας μην πω της παραγωγικότητας− της αποτελεσματικότητας σε καταστροφικές επιδράσεις (πολεμικές δυνατότητες, δυνατότητες επιρροής σε βασικά δίκτυα, κοινωνικές διαδικασίες κ.ά.) για τη λειτουργία μιας κοινωνίας ή και ευρύτερων γεωγραφικών χώρων. Ο συνδυασμός αυτός (θετικού-αρνητικού) θέτει ακόμα πιο έντονα το ερώτημα πώς μπορούμε να προσανατολίσουμε τη χρήση τους προς ηθικούς και «ανθρωπιστικούς» στόχους.

►Την κατανόηση από κυβερνήσεις, επιχειρήσεις και εργαζόμενους των τρόπων με τους οποίους διασυνδέονται οι κρίσιμες τεχνολογικές αλλαγές που κυοφορούνται με άλλες κρίσιμες αλλαγές, που επίσης βρίσκονται σε εξέλιξη και θα επηρεάσουν −επηρεάζουν ήδη− το εθνικό και διεθνές τοπίο. Ιδιαίτερο βάρος έχει η αντιμετώπιση των μεγάλων συνεπειών της κλιματικής αλλαγής (πυρκαγιές, προβλήματα υγείας, ερήμωσης, λειψυδρίας κ.ά.), αλλά και του ενεργειακού μετασχηματισμού, της γήρανσης, της διόγκωσης του δημόσιου και ιδιωτικού χρέους, της κλιματικής μετανάστευσης κ.ά. Σε συνθήκες δύσκολων εξελίξεων, η δυνατότητα των νέων τεχνολογιών να περιορίσουν την πίεση των προβλημάτων αυτών μπορεί να αποδειχθεί ιδιαίτερα θετική.

►Tη συνεχή χαρτογράφηση των πιθανών επιπτώσεων των νέων τεχνολογιών στις πολιτικές και κοινωνικές σχέσεις, και ιδιαίτερα σε ένα πολύ κρίσιμο ζήτημα, που επισημαίνεται από πολλούς κορυφαίους μελετητές, αλλά και που διαπιστώνεται ήδη με τα σημερινά δεδομένα: την παρακολούθηση και τη χειραγώγηση του ιδιωτικού βίου των πολιτών, των ροών πληροφόρησης και παραπλανητικής πληροφόρησης, τη διασφάλιση της κοινωνικής σταθερότητας μιας κοινωνίας, την ύπαρξη και τα χαρακτηριστικά της δημοκρατίας και του πολιτεύματος γενικότερα, και τα καταστροφικά χαρακτηριστικά που μπορούν να πάρουν γεωστρατηγικοί ανταγωνισμοί μεταξύ χωρών ή ευρύτερων περιοχών. Η κάθε δημοκρατία πρέπει να προστατέψει τον «δημόσιο χώρο» της από αρνητικές επιδράσεις της τεχνολογίας ή άλλων εξελίξεων, καθώς ως κορυφαίος θεσμός δεν αποτελεί μόνο ένα «δημόσιο αγαθό» με αυθύπαρκτη αξία. Επηρεάζει, ταυτόχρονα, τις οικονομικές επιδόσεις μιας χώρας, το κοινωνικό της σύστημα, τις ανισότητες, τις σχέσεις της με το γεωπολιτικό της περιβάλλον, τον πολιτισμό που δημιουργεί, ιστορικές ανθρώπινες αξίες.

► Τον βαθμό και τον τρόπο με τον οποίο η Ελλάδα θα καταφέρει να τις αφομοιώσει. Συγκεκριμένα η Ελλάδα χαρακτηρίζεται από πολιτικές επιλογές που αποφεύγουν συστηματικά τις διαρθρωτικές αλλαγές, τις μεταρρυθμίσεις, ακόμα και αναγκαίες αλλαγές μικρότερης εμβέλειας, προκειμένου να μην προκύψει «πολιτικό κόστος». Ως αποτέλεσμα, το πολιτικό και κοινωνικό κόστος εκδηλώνεται κάποια στιγμή σε ακόμα μεγαλύτερο βαθμό και πολύ πιο γρήγορα απ’ ό,τι στο παρελθόν. Πώς η πολιτική μπορεί να υπερβεί τέτοια εμπεδωμένα πρότυπα και να προωθήσει νέες, αναγκαίες νοοτροπίες και συμπεριφορές αποτελεί θέμα, για το οποίο δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις. Ήδη, από τις δεκαετίες του 1970-1980, η Ελλάδα δείχνει σημάδια ότι αντιμετωπίζει σοβαρές δυσκολίες στο να παρακολουθήσει την εξέλιξη και τον μετασχηματισμό άλλων, συγκρίσιμων με αυτή, χωρών.

Η ανθρώπινη επιλογή

Είναι ακόμα νωρίς για να εκτιμήσει κανείς το ευρύτατο φάσμα των επιδράσεων των συνδυασμένων συνεχών τεχνολογικών εξελίξεων, όπως οι νέες μηχανές τεχνητής νοημοσύνης, η βιοτεχνολογία, τα big data κ.ά. Είναι, όμως ορατό, ότι θα είναι σημαντικές και διεισδυτικές σε πολύ βασικές δραστηριότητες και σχέσεις. Σε ό,τι αφορά τις νέες μηχανές αναζήτησης, ήδη εκφράζονται φωνές για την έγκαιρη θέσπιση ρυθμιστικών κανονισμών στη λειτουργία τους. Το ερώτημα είναι αν η πολυπλοκότητα, το εύρος και η ταχύτητα των εξελίξεων στο πεδίο αυτό κάνουν πράγματι εφικτή και αποτελεσματική τη θέσπιση κανόνων σε έγκαιρο χρόνο.

Τελικώς, σημασία έχει αν και με ποιο τρόπο οι ριζοσπαστικές νέες τεχνολογίες, σε συνδυασμό όμως με το συνολικό πλέγμα νέων γνώσεων, τεχνολογιών, θεσμικών αλλαγών και πολιτικών, θα οδηγήσουν σε μεγαλύτερη παραγωγικότητα, αλλά και σε περισσότερες ικανότητες για την αντιμετώπιση των προκλήσεων του αύριο. Οι απόψεις, ως συνήθως, διίστανται. Απέναντι στις προσδοκίες για σημαντικά οφέλη, υπάρχουν οι επιφυλάξεις αρκετών και σημαντικών μελετητών (μεταξύ αυτών του Τζέφρι Χίντον με την τεράστια συμβολή του στη δημιουργία της τεχνητής νοημοσύνης, που όμως παραιτήθηκε από τη θέση του στην Google), που εκφράζουν τον φόβο ότι οι τεχνολογίες αυτές θα χρησιμοποιηθούν για να μειώσουν το κόστος παραγωγής και να αντιμετωπίσουν την πίεση των εργαζομένων, επιτείνοντας τις τάσεις απαξίωσης του ανθρώπινου δυναμικού μεσαίας εξειδίκευσης, αποδυναμώνοντας εισοδήματα και το βιοτικό επίπεδο ευρύτερων στρωμάτων, συμπιέζοντας περισσότερο τη μεσαία τάξη και τα πιο ευάλωτα κοινωνικά στρώματα και εντείνοντας τις ήδη σοβαρές εσωτερικές ανισότητες.

Πιθανότατα, το αποτέλεσμα να είναι ένα μείγμα «δημιουργίας» και «καταστροφής» α λα Σουμπέτερ. Όποιες εξελίξεις και αν σημειωθούν, θα είναι αποτέλεσμα ανθρώπινων επιλογών και δράσεων. Όπως αναφέρει ο Μάρτιν Γουλφ, «είμαστε στη θέση του Φάουστ, αλλά ταυτόχρονα είμαστε και στη θέση του Μεφιστοφελή». Ας σκεφτούμε προτού φτάσουμε σε μη αναστρέψιμες εξελίξεις.

* Ο Τάσος Γιαννίτσης είναι ομότιμος καθηγητής Οικονομικών Επιστημών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και πρώην υπουργός.