Μια αυτονόητη σύμπλευση

Στην Ελλάδα τα μεγάλα προβλήματα και τις θεμελιώδεις προκλήσεις τα χρεώνουμε σε πολιτικούς, σε κόμματα, πιθανώς σε θεσμούς – ποτέ στους εαυτούς μας και στην κοινωνία. Και όμως, το «ασφαλιστικό» –ό,τι και να σημαίνει αυτό, και όπως και αν μεταλλάχθηκε στην πορεία του χρόνου– αφορούσε, αφορά και θα αφορά όλους εμάς που το υφιστάμεθα. Εμείς εισπράξαμε και εισπράττουμε το κόστος, εμείς πρέπει να δρομολογήσουμε τις λύσεις· εμείς ελπίζουμε να καρπωθούμε και τα οφέλη αν ποτέ λυθεί.

Με την πεποίθηση ότι τίποτε δεν λύνεται στην Ελλάδα, ποτέ, αλλά και με την αγωνιώδη προσπάθεια να μετατοπιστεί το θέμα σε «άλλους», «άλλες» και «άλλα», έχει εδραιωθεί μια άρρητη παραδοχή ότι η ιδιωτική ασφάλιση είναι, κάπως και πάντοτε, αντιθετική έννοια προς τη συλλογική κοινωνική ασφάλεια. Ότι το ασφαλιστικό αφορά το κράτος, και ότι η ιδιωτική ασφάλιση, ακόμα και αν σχετίζεται κάπως, είναι από αδιάφορη ως ευθέως εχθρική προς την επίλυση του ασφαλιστικού. Έτσι αποκρύπτεται η μεγάλη εικόνα ότι, αν το ασφαλιστικό αφορά την κοινωνία, τότε θα πρέπει να αφορά και όλους όσους εμπλέκονται, αλλά και όσους μπορούν να βοηθήσουν.

Το «ασφαλιστικό» μπορεί να εμπεριέχει την έννοια της ολοκλήρωσης του κοινωνικού κράτους. Μπορεί να εμπεριέχει επίσης την ανταπόκριση στη γήρανση του πληθυσμού και τη μακροβιότητα. Μπορεί τέλος να συνεπάγεται και την ανταπόκριση, μέσω μηχανισμών αλληλεγγύης και περιορισμού του ρίσκου, ενόψει νέων εξελίξεων – από την πλευρά της τεχνολογίας, της κλιματικής αλλαγής, των γεωστρατηγικών. Όλα αυτά αυτονοήτως αφορούν όλη την κοινωνία· θα ήταν αυτοκαταστροφικό αν θεσμοί, που έχουν ως τον βασικό τους λόγο ύπαρξης την αντιμετώπιση κοινωνικών κινδύνων, ζητούσαμε να απεμπλακούν από την όλη διαδικασία. 

Συνεπώς η ιδιωτική ασφάλιση, από τη φύση της, έχει ρόλο στην αντιμετώπιση του ασφαλιστικού. Αυτό ισχύει εγγενώς – αφού υπάρχουν συμπληρωματικότητες και συνέργειες μεταξύ της κοινωνικής και της ιδιωτικής ασφάλισης. Όμως, θα μπορούσαν να υπάρχουν και ειδικότερα πεδία συνεργασίας για το ελληνικό πρόβλημα, το παλαιό ασφαλιστικό. Ίσως, σημαντικότερα, να υπάρξουν στο μέλλον ευκαιρίες όπου μια τέτοια συνεργασία θα είναι απαραίτητη. Τα τρία θέματα αυτά εξετάζονται κατά σειρά.

Συμπληρωματικότητες: Γιατί η ιδιωτική χρειάζεται την κοινωνική ασφάλιση

Αρχίζουμε την ανάλυση από μια, φαινομενικά παράδοξη, αφετηρία. Μια ιδανική, ορθολογική κοινωνία, με αναπτυγμένο σύστημα ασφάλισης, για ποιον λόγο να χρειάζεται την ανάμειξη του κράτους; Γιατί ένα σύστημα όπου και τα δύο συνυπάρχουν είναι καλύτερο για τους ασφαλισμένους, για τον τομέα ασφάλισης, για την κοινωνία;

Η πιο σημαντική διαφορά έχει να κάνει με τη φύση των κινδύνων που εμφιλοχωρούν σε μια κοινωνία. Οικονομολόγοι από τον Ίρβνγκ Φίσερ έως τον Τζον Μέιναρντ Κέινς διακρίνουν δύο ριζικά διαφορετικές αβεβαιότητες: το ρίσκο αφορά αβέβαια ενδεχόμενα, τα οποία όμως υπόκεινται σε γνωστές κατανομές πιθανοτήτων. Η κλασική περίπτωση είναι ένα παιχνίδι κορόνα/γράμματα, όπου οι πιθανότητες είναι γνωστές εξαρχής. Επεκτείνεται και σε άλλες περιπτώσεις, όπου η κατανομή μπορεί να καταστεί γνωστή, με βάση πειραματικά δεδομένα ή στατιστική πληροφόρηση. Τότε αναλογιστές αξιοποιούν το οπλοστάσιο που αναπτύχθηκε τα τελευταία 350 χρόνια στη θεωρία πιθανοτήτων για να υπολογίσουν κατανομές. Αυτές χρησιμοποιεί ο κλάδος της ιδιωτικής ασφάλισης, για να υπολογίσει ασφάλιστρα και, σε τελική ανάλυση, να μετριάσει τον συνολικό κίνδυνο. Το κάνει είτε διαμοιράζοντάς τον είτε μεταφέροντάς τον σε άτομα ή φορείς που είναι πιο ανθεκτικοί. Η άλλη περίπτωση είναι η αβεβαιότητα, όπου ακόμα και η απλή απαρίθμηση των ενδεχομένων είναι αδύνατη, και συνεπώς η εφαρμογή της θεωρίας πιθανοτήτων είναι αδύνατη. Τέτοιοι «Μαύροι Κύκνοι», και όχι μόνο, εμφανίζονται πολύ συχνότερα από ό,τι φανταζόμασταν κάποτε: μια νέα ασθένεια, η πανδημία, αναπάντεχες οικονομικές εξελίξεις, γεωστρατηγικά… 

Η ιδιωτική ασφάλιση –με όλο το οπλοστάσιο του αναλογισμού, αλλά και τη δυνατότητα να περιγράφει τα ενδεχόμενα λεπτομερώς– είναι καλύτερη στο ρίσκο. Στην αβεβαιότητα αντιθέτως δεν μπορούν να υπάρχουν λεπτομερή συμβόλαια, ενώ η κάλυψη κινδύνων που είναι απροσδιόριστοι, μεγάλοι και πολύ συχνά γενικευμένοι, απαιτεί δυνατότητες αντασφάλισης και οικονομικές επιφάνειες που μόνο το κράτος διαθέτει. 

Αν η ιδιωτική ασφάλιση γνωρίζει ότι τέτοιοι κίνδυνοι μπορούν να καλυφθούν συλλογικά, τότε μπορεί να αφοσιωθεί στη δική της δουλειά –την κάλυψη των κοινών και διαδεδομένων κινδύνων− πολύ καλύτερα. Το τελικό αποτέλεσμα ενός μεικτού συστήματος που χρησιμοποιεί και τα δύο εργαλεία –και το κράτος και την αγορά – θα είναι καλύτερο και για τους δύο, αλλά και για την κοινωνία.

Αβελτηρίες: Γιατί η κοινωνική χρειάζεται την ιδιωτική ασφάλιση;  

Στην Ελλάδα η κοινωνική ασφάλιση αναπτύχθηκε ερήμην και ανεξάρτητα της ιδιωτικής. Αυτή ήταν μια λύση αδήριτης ανάγκης: το 1950 και το ’60 υπήρχαν χαίνοντα κοινωνικά τραύματα ετών πολέμου και κρίσης, ενώ οι χρηματαγορές ήταν υπανάπτυκτες και απελπιστικά ρηχές. Η απαιτούμενη μεταφορά αγοραστικής δύναμης δεν μπορούσε να γίνει αλλιώς, παρά μόνο με ένα μεγάλο, στιβαρό, κρατικό σύστημα. Η εκβιομηχάνιση τότε τροφοδοτούσε δυναμική ανάπτυξη των εισφορών στο κρατικό σύστημα.

Είκοσι χρόνια μετά, οι συνθήκες έχουν αλλάξει: η έκρηξη των γεννήσεων ακολουθήθηκε από μακροβιότητα, την οποία η μετανάστευση του 1990 δεν μπορούσε να αποτρέψει να εξελιχθεί σε γήρανση του πληθυσμού. Τώρα πια οι συνθήκες έχουν αντιστραφεί: η ενεργός διαχείριση επενδύσεων μπορεί να εξασφαλίσει καλύτερες αποδόσεις από την αναιμική εξέλιξη των εισφορών. Παράλληλα όμως και η ωριμότητα του χρηματοπιστωτικού τομέα γενικά, αλλά και των ασφαλίσεων ειδικότερα, δεν συγκρίνονται με την παλιά τους κατάσταση. 

Τόσο η ανάγκη όσο και η δυνατότητα συνέργειας και συνεργασίας είναι πολύ πιεστικότερες σήμερα παρά ποτέ στο παρελθόν.

Προοπτικές: Αναζητώντας συνεργατικές σχέσεις για το μέλλον

Στην Ελλάδα, αλλά και παγκοσμίως, η πανδημία υπενθύμισε το γιατί η δυναμική παρέμβαση της κοινωνικής αλληλεγγύης ήταν απαραίτητη. Στο μέλλον, τέτοιες δυναμικές παρεμβάσεις θα χρειάζονται περισσότερο: οι πλημμύρες στη Θεσσαλία το 2023 υπογραμμίζουν ότι οι κλιματικές απειλές εύκολα υποτροπιάζουν ως κοινωνική απειλή, στην οποία οφείλει να ενεργοποιηθεί η κοινωνική αλληλεγγύη. Τα κράτη στο μέλλον, δηλαδή, πρέπει να φροντίζουν να έχουν τις εφεδρείες που θα απαιτήσει, αν όχι μια νέα πανδημία, τότε μια νέα έκτακτη ανάγκη μεγάλης εμβέλειας – ένας νέος Μαύρος Κύκνος. Αν η ιδιωτική ασφάλιση καλύπτει τους συνήθεις κινδύνους, δηλαδή το ρίσκο, τότε το Κράτος θα μπορεί να εξετάσει το πώς θα καλύψει την αβεβαιότητα. Αν η ιδιωτική ασφάλιση καλύψει όσους έχουν την οικονομική δυνατότητα, τότε το κράτος θα μπορεί να επικεντρωθεί σε όσους δεν την έχουν.

Αυτός ο διαχωρισμός ισχύει παντού. Στην Ελλάδα όμως τα διλήμματα θα εμφανιστούν εντονότερα: η ρύθμιση των μνημονιακών χρεών λήγει το 2032, την ίδια εποχή που θα υπάρχει έξαρση του αριθμού ατόμων άνω των 80 – που θα χρειαστούν φροντίδα την οποία η οικογένειά τους δεν θα μπορεί να καλύψει. Αν το κράτος προσπαθήσει μόνο του –όπως πριν από το 2010– είναι πιθανόν, όπως και τότε, να αποτύχει. Είναι καιρός, λοιπόν, να αναζητήσουμε συνεργατικές δομές. 

*Ο Πλάτων Τήνιος είναι οικονομολόγος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς.