To 2000 είχα γράψει ένα υποθετικό άρθρο που διατύπωνε ερωτήματα γύρω από εκείνο που είχα αποκαλέσει το «πολιτικό τρίλημμα της παγκόσμιας οικονομίας». Ο ισχυρισμός μου ήταν ότι δεν θα ήταν εφικτή η συνύπαρξη της προωθημένης παγκοσμιοποίησης, των εθνικών κρατών και μιας πολιτικής των μαζών. Οι κοινωνίες θα κατέληγαν τελικώς να στηρίζουν δυο –το πολύ– από τα τρία. Ισχυριζόμουν τότε ότι, μακροπρόθεσμα, το εθνικό κράτος θα ήταν εκείνο που θα υποχωρούσε. Όχι βέβαια χωρίς αντιστάσεις. Βραχυπρόθεσμα η πιθανότερη συνέπεια θα ήταν να προσπαθήσουν οι κυβερνήσεις να επαναβεβαιώσουν την εθνική τους κυριαρχία, κατά τρόπον ώστε να δώσουν απάντηση στις προκλήσεις που δημιουργούσε η παγκοσμιοποίηση σε επίπεδο αναδιανομής και διακυβέρνησης.

Από το ένα τρίλημμα στο άλλο 

Το τρίλημμα αυτό –προς έκπληξή μου– αποδείχθηκε πολύ ανθεκτικό στον χρόνο. Όταν, μια δεκαετία αργότερα, εκδόθηκε το βιβλίο μου Το παράδοξο της παγκοσμιοποίησης (Εκδόσεις Κριτική), είχα την ευκαιρία να αναλύσω ακόμη περισσότερο την ιδέα εκείνη. Η προσέγγιση περί τριλήμματος είχε πλέον γίνει ένας βολικός τρόπος προκειμένου να γίνεται κατανοητή – μεταξύ άλλων– η αντίδραση που προκαλούσε ανά τον κόσμο η υπερπαγκοσμιοποίηση, η έξοδος της Βρετανίας από την Ευρωπαϊκή Ένωση, η άνοδος της Ακροδεξιάς και η συζήτηση για το μέλλον της δημοκρατίας στην ΕΕ .

Τελευταίως όμως, με απασχολεί ένα άλλο τρίλημμα. Πρόκειται για το ανησυχητικό ενδεχόμενο να αποδειχθεί ανέφικτη η ταυτόχρονη καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, η τόνωση της μεσαίας τάξης στις ανεπτυγμένες οικονομίες και η μείωση της φτώχειας παγκοσμίως. Έτσι όπως πορεύεται σήμερα η οικονομική πολιτική, κάθε συνδυασμός των δυο απ’ αυτούς τους στόχους δείχνει να καταδικάζει τον τρίτο.

Στις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, οι πολιτικές που εφαρμόζονταν τόσο στον ανεπτυγμένο όσο και στον αναπτυσσόμενο κόσμο έδιναν έμφαση στην οικονομική ανάπτυξη και την εγχώρια κοινωνική σταθερότητα. Οι ανεπτυγμένες οικονομίες οικοδόμησαν εκτεταμένο κοινωνικό κράτος, όμως την ίδια στιγμή άνοιγαν τις αγορές τους στις εξαγωγές των φτωχότερων χωρών – τουλάχιστον όσο οι διανεμητικές και κοινωνικές συνέπειες αυτής της στάσης αποδεικνύονταν διαχειρίσιμες… Το αποτέλεσμα: συμπεριληπτική ανάπτυξη στις πλούσιες χώρες, παράλληλα με σημαντική μείωση της φτώχειας σε εκείνες τις αναπτυσσόμενες χώρες που εφάρμοζαν σωστή πολιτική.

Η στρατηγική αυτή αποδείχθηκε πετυχημένη, πλην παραγνώρισε τους κινδύνους που συνεπαγόταν η κλιματική αλλαγή. Με το πέρασμα του χρόνου, όμως, οι συνέπειες μιας οικονομικής ανάπτυξης που τροφοδοτήθηκε από ορυκτά καύσιμα ήταν όλο και πιο δύσκολο να αγνοηθούν.

Η μεταπολεμική κεϋνσιανή/σοσιαλδημοκρατική εξισορρόπηση που είχε επιτευχθεί στις ανεπτυγμένες χώρες αποδομήθηκε ακόμη περισσότερο λόγω των ενδογενών αντιθέσεων που προέκυψαν από το αρχικό τρίλημμα που είχα διατυπώσει. Όσο η υπερ-παγκοσμιοποίηση αντικαθιστούσε το μοντέλο του Μπρέτον Γουντς, οι αγορές εργασίας στις ανεπτυγμένες οικονομίες δέχονταν ισχυρότερες διαταράξεις, οι οποίες υπονόμευαν τη μεσαία τάξη, αλλά και την ίδια τη δημοκρατία. Και οι δυο αυτές εξελίξεις απαιτούσαν νέες στρατηγικές.

Οι νέες ασυμβατότητες 

Στις ΗΠΑ, η κυβέρνηση του προέδρου Τζο Μπάιντεν αντιμετώπισε αυτές τις νέες πραγματικότητες κατά μέτωπο. Κινήθηκε σε νέο έδαφος με την προώθηση σημαντικών επενδύσεων στις ανανεώσιμες και πράσινες βιομηχανίες, με στόχο την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής. Επεδίωξε δε συνειδητά την αποκατάσταση της μεσαίας τάξης με την προώθηση της διαπραγματευτικής ισχύος των εργαζομένων, με τον επαναπατρισμό της μεταποίησης και με τη δημιουργία θέσεων εργασίας σε περιοχές οι οποίες πλήττονταν βαρύτερα από τις εισαγωγές από Κίνα. Η νέα αυτή, εμφατική στροφή προς το κλίμα και προς τη μεσαία τάξη προέκυψε πάντως με καθυστέρηση. 

Εκείνο όμως που οι υπεύθυνοι της οικονομικής πολιτικής των ΗΠΑ και της Ευρώπης βλέπουν ως αναγκαία απάντηση στις αστοχίες του νεοφιλελευθερισμού, στις φτωχές χώρες φαίνεται να λειτουργεί ως επίθεση εναντίον των δικών τους αναπτυξιακών προοπτικών. Η πρόσφατη σοδειά βιομηχανικών πολιτικών και άλλων ρυθμιστικών παρεμβάσεων λειτουργούν συχνά ως δυσμενείς διακρίσεις, ενώ απειλούν να κρατήσουν εκτός αγορών των ανεπτυγμένων χωρών αγαθά προερχόμενα από αναπτυσσόμενες χώρες.

Οι πράσινες επιχορηγήσεις που δίνονται σε επιχειρήσεις στις ΗΠΑ λειτουργούν ως κίνητρο χρήσης εγχώριων εισροών αντί για εισαγόμενες. Ο μηχανισμός τιμολόγησης του περιεχομένου σε άνθρακα, ο οποίος προβλέπεται από την ΕΕ, θα φέρει συντόμως την απαίτηση να καταβάλλουν πρόσθετους δασμούς οι «βρόμικοι» εξαγωγείς αναπτυσσόμενων χωρών. Οι κυβερνήσεις των φτωχών χωρών πιστεύουν ότι παρόμοια μέτρα θα σαμποτάρουν τις προσπάθειες που τώρα καταβάλλουν, ώστε να μιμηθούν την εκβιομηχάνιση των χωρών της Ανατολικής Ασίας, όπως εκείνη είχε στηριχθεί στις εξαγωγές.

Μπορεί πάλι να φανταστούμε έναν εναλλακτικό συνδυασμό πολιτικών που θα επικεντρώνεται στις φτωχές χώρες και στο κλίμα. Κάτι τέτοιο θα απαιτούσε εκτεταμένη μεταβίβαση πόρων –χρηματοοικονομικών και τεχνολογικών– από τον Βορρά προς τον Νότο, και τούτο προκειμένου να εξασφαλιστούν οι απαιτούμενες επενδύσεις σε κλιματική προσαρμογή και άμβλυνση κλιματικών επιπτώσεων στις χώρες του Νότου.

Θα απαιτηθεί όμως και αισθητά μεγαλύτερη πρόσβαση στις αγορές του Βορρά για αγαθά, για υπηρεσίες και για εργαζόμενους από τις φτωχές χώρες του Νότου, προκειμένου να βελτιωθούν οι οικονομικές ευκαιρίες που θα παρέχονται στους εν λόγω εργαζόμενους. Ένα τέτοιο προφίλ εφαρμοζόμενων πολιτικών είναι ελκυστικό από ηθική άποψη: ουσιαστικά θα πρόκειται για μια έμπρακτη εφαρμογή, σε παγκόσμια κλίμακα, των αρχών της δικαιοσύνης όπως τις διατύπωσε ο φιλόσοφος Τζον Ρόουλς.

Εδώ όμως, το τρίλημμα κάνει και πάλι τη δυσοίωνη εμφάνισή του. Μια τέτοια προσέγγιση θα αντιστρατευόταν την προτεραιότητα να ανοικοδομηθεί η μεσαία τάξη των ανεπτυγμένων οικονομιών. Θα προέκυπτε πολύ μεγαλύτερος ανταγωνισμός όσον αφορά τους εργαζόμενους εκείνους που δεν διαθέτουν πανεπιστημιακούς τίτλους ή επαγγελματικά προσόντα, καθώς θα πιέζονταν προς τα κάτω οι αμοιβές εργασίας τους. Ταυτόχρονα, θα περιορίζονταν οι διαθέσιμοι εκεί χρηματοοικονομικοί πόροι για επενδύσεις σε ανθρώπινο κεφάλαιο και σε υλικές υποδομές. 

Βλέποντας τα πράγματα διαφορετικά 

Αποτελεί ευτύχημα το ότι ορισμένες από αυτές τις ασυμβατότητες αποτελούν περισσότερο φαινομενική παρά ουσιαστική πρόκληση. Κυρίως, οι διαμορφωτές της πολιτικής τόσο στις ανεπτυγμένες όσο και στις φτωχές οικονομίες, χρειάζεται να κατανοήσουν ότι η μεγάλη πλειοψηφία των καλών θέσεων εργασίας της μεσαίας τάξης θα χρειαστεί, μελλοντικά, να προέρχονται από τον τομέα των υπηρεσιών και όχι από τη βιομηχανία. Η δε οικονομική ανάπτυξη και η μείωση της φτώχειας στις αναπτυσσόμενες χώρες θα τροφοδοτούνται κατά κύριο λόγο από τη δημιουργία θέσεων εργασίας υψηλότερης παραγωγικότητας στους τομείς των υπηρεσιών.

Τομείς έντασης εργασίας όπως η φροντίδα ανθρώπων, οι λιανικές πωλήσεις, η εκπαίδευση και άλλες αντίστοιχες περιπτώσεις παροχής υπηρεσιών με προσωπική διάσταση ανήκουν κατά κύριο λόγο στα μη-εμπορεύσιμα προϊόντα. Η προώθησή τους λοιπόν δεν δημιουργεί εμπορικές εντάσεις με τρόπο ανάλογο εκείνου που ισχύει προκειμένου περί μεταποιητικών βιομηχανιών. Αυτό πάλι σημαίνει ότι η αντιπαράθεση μεταξύ των απαιτήσεων της μεσαίας τάξης στις πλούσιες οικονομίες και των αναπτυξιακών απαιτήσεων στις φτωχές χώρες δεν είναι τόσο έντονη όσο δείχνει εκ πρώτης όψεως.

Κατά τρόπο ανάλογο, θα είναι σχεδόν αδύνατο να αντιμετωπιστεί η κλιματική αλλαγή χωρίς την ουσιαστική συνεργασία των αναπτυσσόμενων χωρών. Τη στιγμή που οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου από ΗΠΑ και Ευρώπη υποχωρούν, οι εκπομπές από τις αναπτυσσόμενες χώρες συνεχίζουν να ενισχύονται, σε μερικές δε περιπτώσεις με ταχύ ρυθμό. Η συμμετοχή τους στις παγκόσμιες εκπομπές αερίων (εξαιρουμένης της Κίνας) δεν θα αργήσει να ξεπεράσουν το 50%.

Υπ’ αυτήν την έννοια, αποτελεί ζήτημα ιδίου συμφέροντος και για τις πλούσιες χώρες να προωθηθούν πολιτικές πράσινης μετάβασης τις οποίες οι φτωχές χώρες θα θεωρούν μέρος των δικών τους αναπτυξιακών στρατηγικών και όχι απλώς ως στοιχείο κόστους. 

Η κλιματική αλλαγή αποτελεί υπαρξιακή απειλή. Μια μεγάλη και σταθερή μεσαία τάξη αποτελεί θεμέλιο για τις φιλελεύθερες δημοκρατίες. Και η μείωση της φτώχειας παγκοσμίως αποτελεί ηθική επιταγή. Θα ήταν ανησυχητικό, αν χρειαζόταν να εγκαταλείψουμε οποιουσδήποτε απ’ αυτούς τους στόχους. Και όμως: το σημερινό πλαίσιο πολιτικής φέρνει στο προσκήνιο –σιωπηρά, αλλά έντονα– ένα τρίλημμα, το οποίο φαίνεται δύσκολο να ξεπεραστεί. Μια πετυχημένη μετα-νεοφιλελεύθερη μετάβαση απαιτεί από μας να διατυπωθούν νέες πολιτικές προσεγγίσεις που θα άφηναν παρόμοιες ανταλλακτικές ισορροπίες (trade-offs) στο παρελθόν.

* O Dani Rodrick είναι Ford Foundation Professor of International Political Economy στο John F. Kennedy School of Government του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ. 

©Project Syndicate. Μεταφράστηκε και δημοσιεύθηκε από την Economia Media Α.Ε., έπειτα από ειδική άδεια. Το πρωτότυπο αγγλικό κείμενο βρίσκεται στο project-syndicate.org