Η Έκθεση για το Μέλλον της Κοινωνικής Προστασίας και του Κράτους Πρόνοιας στην ΕΕ, η οποία παραδόθηκε στις Βρυξέλλες τον Ιανουάριο του 2023, αποτελεί ένα εγχειρίδιο πλοήγησης σε γνωστά αλλά και σε αχαρτογράφητα νερά τόσο για τα κράτη-μέλη όσο και για την Κομισιόν. Μεγάλες αλλαγές συμβαίνουν ταυτόχρονα στον κόσμο, οι οποίες ούτε μπορούν να ελεγχθούν από τα κράτη ούτε μπορούν να αντιμετωπιστούν χωρίς ανάληψη πρωτοβουλιών συλλογικά στην Ευρώπη. Αλλαγές που φέρνει το δημογραφικό, το μεταναστευτικό, η κλιματική αλλαγή, οι τεχνολογικές εξελίξεις και άλλες απρόβλεπτες, αλλά συνεχείς και αλληλοδιαδεχόμενες κρίσεις, όπως η πανδημική, η ενεργειακή, η πληθωριστική.

Κοινωνικό κράτος και δημοκρατία

Οι μεταβολές που συμβαίνουν επηρεάζουν διάφορα επίπεδα της ζωής, και ίσως να μη γίνονται πλήρως κατανοητές από τις κυβερνήσεις και από το σύνολο της κοινωνίας. Οι συνέπειές τους, ωστόσο, διοχετεύονται σε ένα κοινό κανάλι, που είναι το κοινωνικό κράτος. Το πόσο ισχυρό είναι το κοινωνικό κράτος, πόσο μπορεί να συμβάλλει στη μείωση των ανισοτήτων και να στηρίξει τους πολίτες στη διάρκεια της ζωής τους δεν είναι ένα ζήτημα της αρμοδιότητας του κάθε υπουργού Εργασίας ή Απασχόλησης του κάθε κράτους-μέλους. Είναι ένα υπαρξιακό πρόβλημα για την Ευρώπη και για τη δημοκρατία.

Μόνο ένα ισχυρό και αποτελεσματικό κοινωνικό κράτος μπορεί να προσφέρει στους πολίτες την ασφάλεια ότι, παρά τις πολλές αλλαγές που συμβαίνουν, υπάρχει ένα μοντέλο που εγγυάται ότι θα κρατήσει ενωμένη και όρθια την κοινωνία. Όταν χάνεται η ασφάλεια και επικρατεί ο φόβος, ο λαϊκισμός και η ακροδεξιά κερδίζουν έδαφος, όπως δείχνει η εμπειρία των πρόσφατων εκλογικών αναμετρήσεων στην Ευρώπη.

Τα δεδομένα δείχνουν ότι μια σειρά από παραδοσιακές παραδοχές και πολιτικές χρειάζεται να αναθεωρηθούν ριζικά. Αυτά μελέτησε η ενδεκαμελής Επιτροπή Σοφών υπό την προεδρία της Άννας Διαμαντοπούλου, συγκεντρώνοντας αναλυτικά στοιχεία από διάφορες ευρωπαϊκές χώρες, προκειμένου να τεκμηριώσει τις συστάσεις στρατηγικής που απευθύνει προς τα κράτη-μέλη, αλλά και προς την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ώστε να προχωρήσουν έγκαιρα στις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις. Το σημαντικότερο είναι ότι προτείνουν και λύσεις για τη χρηματοδότηση του συστήματος κοινωνικής πρόνοιας, το οποίο θα χρειαστεί σημαντικούς πόρους και τη λήψη δύσκολων και μη δημοφιλών αποφάσεων από τις κυβερνήσεις.

Τι κάνουν οι άλλες χώρες της ΕΕ

Η κυρία Διαμαντοπούλου έχει παρουσιάσει επισήμως την Έκθεση στην Κομισιόν και έχει επισκεφθεί ήδη τρεις ευρωπαϊκές χώρες και ετοιμάζει τις βαλίτσες της για δύο ακόμα, την Ιταλία και τη Γερμανία. Στην Αθήνα, η Έκθεση παρουσιάστηκε τη Δευτέρα 18 Σεπτεμβρίου, σε εκδήλωση που συνδιοργάνωσαν το ΔΙΚΤΥΟ για τη μεταρρύθμιση στην Ελλάδα και την Ευρώπη, το Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών, το ευρωπαϊκό think tank Friends of Europe και το περιοδικό Μεταρρύθμιση, παρουσία της Προέδρου της Δημοκρατίας Κατερίνας Σακελλαροπούλου και του Επιτρόπου Κοινωνικών Υποθέσεων της ΕΕ Νίκολας Σμιτ, ο οποίος τόνισε ότι δεν μπορεί να υπάρξει ισχυρή οικονομία με ανεπαρκή κοινωνικά συστήματα και πρότεινε τη γενική εφαρμογή της Οδηγίας για τον ελάχιστο μισθό.

Οι εμπειρίες που αποκόμισε η κυρία Διαμαντοπούλου από τις επισκέψεις στα κράτη-μέλη της ΕΕ διαφέρουν πολύ μεταξύ τους. Στη Σουηδία, παραδείγματος χάριν, έχουν προχωρήσει σε μεγάλο βαθμό τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις και προσαρμογές. Έχουν εισαγάγει στην εκπαίδευση ειδικά προγράμματα για νήπια ηλικίας ως 3 ετών, καθώς εκτιμάται ότι η ποιοτική εκπαίδευση από τα πρώτα χρόνια της ζωής οδηγεί στη συνέχεια σε μια επιτυχημένη επαγγελματική ζωή, που είναι ο πυρήνας του κοινωνικού κράτους. Σε ό,τι αφορά τους ηλικιωμένους έχουν φτιάξει ειδικές δομές και «χωριά», για να αντιμετωπίσουν ασθενείς με ασθένειες όπως η νόσος Αλτσχάιμερ, και καθιερώσει μέσα στα πανεπιστήμια εθελοντικά προγράμματα υποστήριξης της τρίτης ηλικίας, τα οποία προσμετρώνται ως πρακτική άσκηση.

Στην Ισπανία, έχουν καταφέρει με τη βοήθεια της τεχνολογίας να αντιστοιχίσουν τα κοινωνικά και οικονομικά στοιχεία του κάθε φορολογούμενου, ώστε τα επιδόματα και η κάθε είδους κρατική βοήθεια να πηγαίνει σε όσους έχουν πραγματικά ανάγκη. Στο Βέλγιο, θεωρούν σημαντικό να τεθούν οι σωστές προτεραιότητες προκειμένου να διατεθούν αποτελεσματικότερα τα κοινωνικά κονδύλια, κάνουν στροφή στη νέα γενιά, αλλά και στην επανεκπαίδευση των εργαζομένων 50-65 ετών, προκειμένου να αποκτήσουν ψηφιακές δεξιότητες ή να προσαρμοστούν στην πράσινη μετάβαση, η οποία απορροφά κυρίως τεχνικά επαγγέλματα. Στην Ελλάδα το ασφαλιστικό σύστημα είναι βιώσιμο μέχρι το 2070.

Η ακτινογραφία των μεγάλων προκλήσεων

Η Έκθεση για το Κοινωνικό Κράτος έχει δύο καινοτόμα χαρακτηριστικά: για πρώτη φορά, μια έκθεση ανάλογου περιεχομένου, καλύπτει ολόκληρο τον κύκλο ζωής από τα πρώτα χρόνια της ζωής μέχρι το βαθύ γήρας, και, δεύτερον, ξεπερνά τις διαπιστώσεις και προτείνει σενάρια και λύσεις.

Τα δεδομένα, αν δεν αλλάξει τίποτα σε όσα ξέρουμε μέχρι τώρα, προδιαγράφουν ένα δυσ

οίωνο μέλλον.

• Το σημερινό κοινωνικό κράτος είναι προσανατολισμένο στους ηλικιωμένους. Το 30% του ΑΕΠ στην Ευρώπη δίνεται σε αυτούς και μόνο το 8% στα παιδιά και στις οικογένειες. Υπολογίζεται ότι τα επόμενα έτη οι ηλικιωμένοι θα αυξηθούν κατά 20% -30%. Σύμφωνα με τις προβλέψεις της Eurostat, ο πληθυσμός της ΕΕ ηλικίας 75 ετών και άνω θα αυξηθεί από 43,8 εκατομμύρια, το 2020, σε 75,4 εκατομμύρια το 2050. Αυτό θα οδηγήσει σε αυξημένη ζήτηση για συντάξεις και σε μεγαλύτερες δαπάνες για την υγεία και τη μακροχρόνια περίθαλψη. Δεν θα χρειαστούν μόνο χρήματα, αλλά και άτομα που θα αναλάβουν τη φροντίδα των ηλικιωμένων, μια μεγάλη δαπάνη για τις οικογένειες. Πρόκειται για μια εργασία που την αναλαμβάνουν κυρίως αλλοδαπές γυναίκες ή άτομα της οικογένειας, που αναγκάζονται να αποχωρήσουν από την αγορά εργασίας. Η αναγνώριση των καθηκόντων τους θα μπορούσε να τους διασφαλίσει επαρκείς συντάξεις.

• Η μείωση των νέων και η αύξηση των ηλικιωμένων θα επιδεινώσει τη «δημογραφική εξάρτηση» (ο λόγος των ατόμων σε ηλικία εργασίας προς τους νεότερους και τους μεγαλύτερους) από 2,9 το 2019 σε 1,7 το 2070. Η αύξηση της δημογραφικής εξάρτησης δεν σημαίνει αναγκαστικά μεγαλύτερη οικονομική εξάρτηση. Αυτή θα παρέμενε αμετάβλητη εάν το ποσοστό απασχόλησης στην ηλικιακή ομάδα 20-64 αυξανόταν στο 85% έως το 2070, ποσοστό που έχει ήδη επιτευχθεί σε ορισμένα κράτη-μέλη, και εάν ταυτόχρονα η μέση ηλικία συνταξιοδότησης αυξανόταν στα 70 έτη. Αυτή η συζήτηση προκαλεί έντονες αντιδράσεις, αλλά, επιπλέον, για να παραμείνουν οικονομικά ενεργοί οι άνθρωποι μέχρι την ηλικία των 70 ετών, κατά μέσο όρο, θα πρέπει να υπάρξουν περαιτέρω παρεμβάσεις, όπως μείωση του όγκου της σωματικής εργασίας τους, υποστηρικτικά μέτρα, ώστε να μπορούν να εργαστούν για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και να φτάσουν στη σύνταξη με καλή υγεία. Οι μελετητές εκτιμούν ότι η ένταξη των μεταναστών δεν θα λύσει το δημογραφικό, αλλά θα δώσει ανάσα στην αγορά εργασίας.
• Η Ελλάδα είναι η χώρα με τις μεγαλύτερες ποσοστιαίες δαπάνες για τους ηλικιωμένους και πολύ μικρές για τα παιδιά και την οικογένεια. Δεν έχουμε φτώχεια στην τρίτη ηλικία. Έχουμε, όμως, παιδική φτώχεια. Στη χώρα μας 23,7% των παιδιών κάτω των 18 ετών βρίσκονται σε κίνδυνο φτώχειας, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό στην Ευρώπη είναι 19,5%. Ακόμα, το 16,5% των νέων στη Ευρώπη δεν βρίσκονται ούτε σε εργασία ούτε σε κάποια μορφή κατάρτισης. Αυτό το ποσοστό στην Ελλάδα είναι 26,4% και είναι πολύ μεγάλο, γιατί αυτοί οι νέοι μπαίνουν πολύ δύσκολα στην αγορά εργασίας. Δείχνει, επίσης, πόσο σημαντική είναι η διά βίου εκπαίδευση, η οποία προσφέρει νέες δεξιότητες και περισσότερη ευελιξία στους εργαζόμενους.
• Στις περισσότερες χώρες υποστηρίζεται το τρίτο παιδί. Τώρα η σκέψη είναι να υποστηρίζεται το πρώτο παιδί, καθώς στην ΕΕ οι γυναίκες γεννούν το πρώτο παιδί τους στην ηλικία των 29 ετών και σε τρεις χώρες στα 34 έτη. Το 1990, τα περισσότερα κράτη-μέλη είχαν ήδη ποσοστά γονιμότητας πολύ κάτω από 2,1, που είναι το επίπεδο που απαιτείται για αντικαταστήσει τον υπάρχοντα πληθυσμό. Αποτελεί σημαντική πρόκληση πώς θα αυξηθεί το ποσοστό των γυναικών στην απασχόληση, το οποίο παραμένει χαμηλότερο από αυτό των ανδρών. Ειδικά των γυναικών που κάνουν παιδιά σχετικά νωρίς και που συχνά αποσύρονται από την αγορά εργασίας επειδή, λόγω έλλειψης υποστήριξης, δεν μπορούν να συνδυάσουν την επαγγελματική και την οικογενειακή ζωή.
• Με τα σημερινά δεδομένα, για να διατηρηθούν οι συντάξεις στα τωρινά επίπεδα, δεδομένης της μείωσης των εργαζομένων, θα πρέπει η απασχόληση να φτάσει στο 85%, κάτι που έχουν πετύχει πολλές χώρες στην ΕΕ. Η Ελλάδα, μαζί με άλλες 5 χώρες, είναι κάτω από το 70%. Επιπλέον, η ηλικία συνταξιοδότησης να φτάσει τα 70 έτη, κάτι που προκαλεί μεγάλες αντιδράσεις.
• Στην Ευρώπη αυξήθηκε η μη τυπική απασχόληση (εργασία από το σπίτι, σε πλατφόρμες, κ.ά.) με πρωταθλήτριες την Ισπανία, την Ιταλία και τη Γαλλία. Η μερική απασχόληση φτάνει το 1/5 στο σύνολο και το 1/3 στις γυναίκες. Ένα άλλο μεγάλο θέμα είναι η ανεργία των νέων. Αν και υπήρξαν κάποιες βελτιώσεις τα τελευταία χρόνια, οι νέοι εργαζόμενοι εξακολουθούν να είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι. Η ανεργία στην ΕΕ στις ηλικίες 15-24 ετών ήταν πάνω από το 15% του εργατικού δυναμικού το 2020. Πολλοί νέοι εργαζόμενοι ξεκινούν προσωρινά, σε χαμηλά αμειβόμενες και ανασφαλείς θέσεις εργασίας, που σε ορισμένες περιπτώσεις δεν αποτελούν μεταβατική φάση «εισόδου», αλλά παγίδα κινητικότητας. Η ψυχική υγεία είναι ένα από τα τεράστια προβλήματα που αναγνωρίζουν οι ίδιοι οι νέοι, και είναι σημαντικό να δημιουργηθούν ανάλογες δομές.

• Το 75% των επαγγελμάτων που αφορούν την κλιματική αλλαγή είναι τεχνικά επαγγέλματα, στα οποία υπάρχει μεγάλη έλλειψη.
• Το 90% των εργαζομένων θα χρειαστεί να αποκτήσει ψηφιακές δεξιότητες εξαιτίας του ψηφιακού μετασχηματισμού. Υπάρχουν αντικρουόμενες εκτιμήσεις για το αν θα χαθούν θέσεις εργασίες, αλλά εκτιμάται πως θα ασκηθεί μεγάλη πίεση στις θέσεις μετρίου εύρους δεξιοτήτων.

Φωτ. David Attie/Getty Images

Νέες πηγές χρηματοδότησης

Τα επόμενα χρόνια θα χρειαστεί να διατεθούν περισσότερα χρήματα για το κοινωνικό κράτος, οι προϋπολογισμοί των ευρωπαϊκών κρατών όμως δεν είναι απεριόριστοι και ήδη πολλές χώρες αυξάνουν τις αμυντικές τους δαπάνες. Για την καλύτερη χρηματοδότηση του κράτους πρόνοιας, θα πρέπει να βρεθούν νέες πηγές, για παράδειγμα η διεύρυνση της φορολογικής βάσης και η αναπροσαρμογή του μείγματος εσόδων − επέκταση της προοδευτικής φορολόγησης εισοδήματος, της κατανάλωσης, του κεφαλαίου και του πλούτου, του άνθρακα και της ενέργειας. Επίσης, να προωθηθεί η παράταση του εργασιακού βίου όταν η κατάσταση της υγείας είναι καλή, με τις απαραίτητες προσαρμογές στους χρόνους και χώρους εργασίας. Στις περισσότερες χώρες που εφαρμόζεται το αναδιανεμητικό σύστημα για τις συντάξεις θα πρέπει να τεθούν σε εφαρμογή και συμπληρωματικά συστήματα κοινωνικής ασφάλισης.

Στην Ευρώπη, όπως επισήμανε η κυρία Διαμαντοπούλου, υπάρχει μεγάλη απώλεια εσόδων. Συγκεκριμένα, χάνονται ετησίως 134 δισεκατομμύρια ευρώ από τη μη είσπραξη ΦΠΑ, όταν οι ανάγκες για κοινωνικές επενδύσεις είναι 142 δισεκατομμύρια. Η μεταφορά κεφαλαίων σε φορολογικούς παραδείσους από το 1970 ως το 2020 αυξήθηκε από το 2% στο 37%. Παράλληλα, υπάρχει πραγματική φορολογική επιβάρυνση στην εργασία, αλλά όχι στο κεφάλαιο, για το οποίο θα πρέπει να συμφωνηθεί κοινό ελάχιστο ποσοστό φόρου. Σήμερα το 70% των κρατικών εσόδων στην Ευρώπη κατευθύνεται στο κοινωνικό κράτος, χωρίς να περιλαμβάνεται η εκπαίδευση. Αυτό το ποσοστό θα παραμείνει σταθερό, στο εξής, όμως, θα πρέπει να αξιολογούνται τα αποτελέσματα που παράγονται για τη δικαιότερη κατανομή του.

Ιδιαίτερη σημασία έχει η υιοθέτηση ενός χρυσού κανόνα για τα δημόσια οικονομικά: να επιτρέπεται ο δανεισμός για συγκεκριμένες κατηγορίες κοινωνικών επενδύσεων, κυρίως σε υποδομές.

Bernhard Ebbinghaus: «Χρυσός κανόνας» για τις δαπάνες κοινωνικής πολιτικής

Ο καθηγήτής του Πανεπιστημίου του Μανχάιμ, μέλος της Επιτροπής Σοφών και ειδήμων σε ζητήματα μαρκοκοινωνιολογίας υποστηρίζει ότι οι πιο πρόσφατες κρίσεις, ενεργειακή, πληθωριστική, ανέδειξαν τη σημασία που έχει ένα συνεκτικό κράτος πρόνοιας

-Στην έκθεσή σας μελετήσατε τις μεγάλες τάσεις που επηρεάζουν το κοινωνικό κράτος, όπως το δημογραφικό, η κλιματική αλλαγή, το μεταναστευτικό, η τεχνολογία, και προτείνετε τρόπους χρηματοδότησής του. Θεωρείτε ότι οι προτάσεις σας είναι εύκολα εφαρμόσιμες από τις κυβερνήσεις; 

Είδαμε πόσο σημαντικό ρόλο έπαιξε το σύστημα πρόνοιας και κοινωνικής ασφάλισης στη διάρκεια της πανδημίας και θα πρέπει να σκεφτούμε πώς θα βρούμε πόρους για τη διατήρησή του. Πώς θα βρούμε νέες πηγές χρηματοδότησής του. Όλες αυτές οι τάσεις που αναφέρατε επιδρούν και αλλάζουν την αγορά εργασίας. Η πανδημία ανέδειξε τα προβλήματα αλλά και τις προκλήσεις για το κοινωνικό κράτος. Επίσης, και οι πιο πρόσφατες κρίσεις, ενεργειακή, πληθωριστική, έδειξαν τη σημασία που έχει ένα συνεκτικό κράτος πρόνοιας. Προκειμένου να αντιμετωπίσουν τα σοκ στην αγορά εργασίας τα ευρωπαϊκά κοινωνικά κράτη, χρειάζεται να δημιουργήσουν «μαξιλάρια» και αυτοματοποιημένους σταθεροποιητές, αλλά να αποκτήσουν και την ικανότητα να προσαρμόζονται στις νέες απαιτήσεις, εφαρμόζοντας νέες πολιτικές σε σύντομο χρονικό διάστημα. Οι προτάσεις μας περιλαμβάνουν την αύξηση στο επίπεδο εργασίας, την παράταση του εργασιακού βίου, τη διεύρυνση της φορολογικής βάσης με αναπροσαρμογή του μείγματος των εσόδων. Επιπλέον, πρέπει να σκεφτούμε σε ευρωπαϊκό επίπεδο τους κανόνες της ευρωζώνης για το όριο στο δημόσιο χρέος, και με ποιους τρόπους θα επενδύσουμε στις επόμενες γενιές, στα παιδιά, που είναι πολύ σημαντικό, και πώς θα πετύχουμε την κοινωνική ασφάλιση για όλους. Αυτά θεωρώ ότι είναι πολύ σημαντικά, γιατί η επένδυση για την κοινωνική ασφάλιση είναι μια επένδυση για το μέλλον, ιδίως ως τμήμα του χρυσού κανόνα, δηλαδή της κάλυψης των αναγκών για κοινωνικές επενδύσεις ακόμα και με δανεισμό. 

Είναι τα ευρωπαϊκά κράτη ώριμα να δεχθούν τέτοιες προτάσεις; 

Υπάρχει πάντα μια συζήτηση σε εξέλιξη στην Ευρώπη και υπάρχουν διαφορετικά συμφέροντα ανάμεσα σε αυτούς που λαμβάνουν ευρωπαϊκή χρηματοδότηση υπό όρους και σε όσους έχουν κάνει πολλές μεταρρυθμίσεις και καλούνται να στηρίξουν κράτη που δεν βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο. Υπάρχει αυτή η δυναμική. Η πανδημία έδειξε ότι η ΕΕ έχει τη δυνατότητα να χρηματοδοτήσει την αντιμετώπιση των συνεπειών μιας δεδομένης κρίσης. Το θέμα, όμως, είναι ότι έχουμε συνεχιζόμενες κρίσεις, όπως η ενεργειακή μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία. Οι συνθήκες έχουν αλλάξει, δεν θα επιστρέψουμε στην προηγούμενη κανονικότητα, και αυτό θα πρέπει να το λάβουμε όλοι σοβαρά υπόψη. 

Οι καταστροφές που προκαλεί η κλιματική αλλαγή ή οι δαπάνες για την άμυνα αφήνουν περιθώρια για τη χρηματοδότηση του κοινωνικού κράτους; 

Αυτή η ερώτηση αφορά όλα τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όλη την Ευρώπη. Όλοι θα πρέπει να εξετάσουν τι ανάγκες έχουν, πώς θα προλάβουν τις καταστροφές και πώς μπορούν να επενδύσουν στην κοινωνική τους πολιτική.  

Θα ήταν σημαντικό να αρχίζαμε να σκεπτόμαστε τι πρέπει να κάνουμε άμεσα για το μέλλον και αυτό είναι ένα θέμα τόσο για το κάθε κράτος χωριστά όσο και για όλη την Ευρώπη.

Συνολικά στην Ευρώπη διατίθεται το 1% του ΑΕΠ για την κοινωνική πολιτική, δεν είναι μεγάλο ποσοστό αν σκεφτεί κανένας ότι η Ελλάδα δαπανά το 25% του ΑΕΠ της για το κοινωνικό κράτος. Το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας δεν είναι πρόσθετο στο 1%, στοχεύει κάποιες από αυτές τις πολιτικές κατά τη μεταβατική περίοδο. Αποτελεί περισσότερο ένα κίνητρο για τα κράτη-μέλη, ώστε να κάνουν περισσότερα, αλλά δεν μπορεί να χρηματοδοτήσει όλες τις αναγκαίες εθνικές μεταρρυθμίσεις.