Δεν θα ήταν υπερβολή να χαρακτηριστεί η χρονιά που διανύουμε ως μια από τις κρισιμότερες της μεταπολεμικής ιστορίας για την Ευρώπη, αλλά και για την Αμερική. Για την τελευταία είναι ίσως προφανέστερο, λόγω των εκλογών του Νοεμβρίου που χαρακτηρίζονται ως δοκιμασία για τη δημοκρατία και τους θεσμούς της. Αλλά γιατί για την Ευρώπη;

Από το 1945 στο 2025

Πέραν του γεγονότος ότι μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο η τύχη της Ευρώπης ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τις ΗΠΑ, αλλαγές βαθιές στην ίδια τη Γηραιά Ήπειρο είναι πολύ πιθανόν να αλλάξουν την πορεία της και να την οδηγήσουν σε νέα ιστορική φάση. Η φάση στην οποία βρίσκεται η Ευρώπη σήμερα ξεκίνησε με τη νίκη των Συμμάχων το 1945, την ήττα της Γερμανίας και την είσοδο των ΗΠΑ στα ευρωπαϊκά πράγματα για τη διασφάλιση της ειρήνης και της σταθερότητας σε μια ήπειρο που ήταν ο αυτονόητος εταίρος για την αντιμετώπιση της αναδυόμενης σοβιετικής απειλής. Oι δύο πλευρές του Ατλαντικού συνέκλιναν σε δύο στρατηγικούς στόχους: να μην απειληθεί ξανά η ειρήνη από μια ισχυρή Γερμανία, και να μην επικρατήσει το σοβιετικό μοντέλο πέραν των ορίων της Γιάλτας. 

Δημιούργησαν, για να τους επιτύχουν, θεσμούς που υπερέβαιναν την εθνική κυριαρχία, ώστε με τη σύγκλιση συμφερόντων να περιορίζεται ο κίνδυνος ανάδυσης μιας κυρίαρχης δύναμης με επεκτατικές διαθέσεις. Το ΝΑΤΟ και η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα θα έπαιζαν αυτόν τον ρόλο. Και εξακολουθούν να τον παίζουν έως σήμερα. Μόνο που αυτός ο ενοποιητικός καμβάς της ευρωπαϊκής ηπείρου απειλείται με ξήλωμα. Εάν δε αυτό ξεκινήσει με την προεδρία Τραμπ τον Ιανουάριο 2025, η εποχή που άρχισε το 1945 θα έχει κλείσει οριστικά.

Η ρωσική απειλή

Για να είμαστε σαφέστεροι: Η Ευρώπη απειλείται για πρώτη φορά μετά τη λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου από τη Ρωσία. Βρίσκεται ουσιαστικά σε μια προ-συγκρουσιακή περίοδο και διεξάγει πόλεμο δι’ αντιπροσώπου, την Ουκρανία. Η Ρωσία δεν έχει κάνει το επόμενο βήμα, επειδή γνωρίζει ότι επίθεση εναντίον χώρας-μέλους του ΝΑΤΟ θα προκαλέσει τη συλλογική του αντίδραση. Αν όμως αρθεί αυτή η συνθήκη, το επόμενο βήμα μπορεί να γίνει. Και ο Τραμπ διακηρύσσει ότι θα άρει αυτή τη συνθήκη. Επομένως, η Ευρώπη χωρίς την αμερικανική στρατιωτική υποστήριξη θα βρίσκεται στο έλεος της Ρωσίας, από τη στιγμή που δεν μπορεί να αμυνθεί με τα δικά της μέσα. 

Μα καλά, η ισχυρότατη οικονομικά Ευρωπαϊκή Ένωση δεν μπορεί να προστατεύσει τον εαυτό της; Και όμως όχι. Μόνο η Γαλλία διαθέτει πυρηνικά, δεν υπάρχει κοινή άμυνα, ούτε μπορεί να αναπτυχθεί γρήγορα, ακόμα και αν υπάρξει πολιτική βούληση. Το εγκυρότερο ερευνητικό ινστιτούτο για την πορεία των αμυντικών δαπανών και των εξοπλισμών, το σουηδικό SIPRI (Stockholm International Peace Research Institute), δημοσίευσε πρόσφατα μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα μελέτη.

Σύμφωνα με τα ευρήματά της, οι ευρωπαϊκές χώρες το διάστημα 2019-2023 αύξησαν τις εισαγωγές όπλων κατά 94% για να υποστηρίξουν την Ουκρανία. Από πού όμως προέρχονται αυτά τα όπλα; Σε ποσοστό 55% από τις ΗΠΑ. Μόνο δύο ευρωπαϊκές χώρες, η Γαλλία και η Ιταλία, είναι σημαντικοί εξαγωγείς όπλων και αύξησαν τις εξαγωγές τους κατά 47% και 86% αντιστοίχως.

Η ΕΕ μπορεί να αναπτύξει κοινή αμυντική πολιτική αν ληφθούν από την επόμενη Επιτροπή οι αναγκαίες αποφάσεις και αν συμφωνήσουν οι χώρες-μέλη. Αλλά θα πάρει χρόνο, και χωρίς την αμερικανική ομπρέλα η ΕΕ θα αντιμετωπίσει για πρώτη φορά μετά από ογδόντα χρόνια την απειλή πολέμου.

O εσωτερικός «εχθρός»

Υπάρχει ωστόσο και ένα άλλο μέτωπο, εσωτερικό, που απειλεί τη συνοχή της ΕΕ. Πρόκειται για την αυξανόμενη δυσαναλογία μεταξύ του ευρωπαϊκού ιδεώδους και της πραγματικότητας σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, όπως αυτή τεκμηριώνεται από πρόσφατα εκλογικά αποτελέσματα. Μια απλή απαρίθμηση μπορεί να μας πείσει.

Αρχής γενομένης από την Ισπανία το περασμένο καλοκαίρι, τα κόμματα της άκρας δεξιάς αυξάνουν τα ποσοστά τους. Τελευταίο παράδειγμα η Πορτογαλία, ενώ έχει προηγηθεί η Ολλανδία. Όλες οι εκτιμήσεις συγκλίνουν ότι στις Ευρωεκλογές του Ιουνίου θα επιβεβαιωθεί αυτή η τάση. Ο κοινός παρονομαστής είναι η μετανάστευση, η ισλαμοφοβία και η επιστροφή σε αξίες συντηρητικές, που όσοι τις ενστερνίζονται θεωρούν ότι απειλούνται από τις φιλελεύθερες πολιτικές υπέρ των δικαιωμάτων των μειονοτήτων. 

Και σ’ αυτό το μέτωπο οι ΗΠΑ προηγήθηκαν. Η επικράτηση του Τραμπ στο Ρεπουμπλικανικό Κόμμα οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην αντίδραση των μεσαίων στρωμάτων στον κοινωνικό φιλελευθερισμό και στην αναζήτηση σκέπης σε ακραία θρησκευτικά κινήματα. Οφείλεται όμως και σε κάτι πιο καθοριστικό ακόμη, στην έλλειψη πίστης σ’ ένα καλύτερο μέλλον, και στην πεποίθησή τους ότι αυτό τους το «κλέβουν» οι ξένοι. Δεν είμαστε μακριά από την εδραίωση αντίστοιχου ρεύματος στην Ευρώπη. Τα δείγματα είναι πολλά, και καθώς οι μεταναστευτικές ροές δεν πρόκειται να σταματήσουν, το μόνο βέβαιο είναι ότι οι εξτρεμιστικές δυνάμεις θα πολλαπλασιαστούν. 

Η άρνηση του «άλλου» υπονομεύει τις θεμελιώδεις αρχές της ευρωπαϊκής ενοποίησης, τη δημοκρατία, την ανεξιθρησκεία, την ανεκτικότητα. Οι ακροδεξιές δυνάμεις είναι αντι-ευρωπαϊκές εκ φύσεως, καθώς ομνύουν στα εθνικά κράτη. Υπάρχει παράδειγμα ζωντανό στην ΕΕ, που κακώς το ανέχθηκε, αυτό της Ουγγαρίας. Η επικράτηση του Τραμπ θα ενισχύσει αυτές τις δυνάμεις και πολιτικά και οικονομικά, όπως τις ενισχύει αποδεδειγμένα και ο Πούτιν. 

Η νομιμοποίηση της κυβερνησιμότητας της άκρας δεξιάς

Ακόμα και εάν τον Ιούνιο τα παραδοσιακά πολιτικά ευρωπαϊκά ρεύματα, η σοσιαλδημοκρατία και η χριστιανοδημοκρατία, δεν συντριβούν, δεν θα μπορούν πλέον να «κάνουν χωρίς τον ξενοδόχο», δηλαδή τα κόμματα των άκρων. Η σοσιαλδημοκρατία βρίσκεται εδώ και αρκετά χρόνια σε αποδρομή, μην έχοντας κάτι διαφορετικό να προτείνει από τη δεξιά. Η τελευταία όμως θα αναγκάζεται να πηγαίνει όλο και δεξιότερα για να κόψει τον δρόμο στην άκρα δεξιά. Δεν είναι και η καλύτερη προοπτική, καθώς βάζει τέλος σε μια παράδοση δεκαετιών που ήθελε τα δύο κύρια ευρωπαϊκά πολιτικά ρεύματα να επιδιώκουν συναινέσεις με στόχο την ενίσχυση των δύο βασικών συνιστωσών του ευρωπαϊκού μοντέλου, δημοκρατία και κοινωνική οικονομία της αγοράς.  Η Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, που αγωνιά για την επανεκλογή της, δήλωσε χωρίς περιστροφές ότι δεν θα απέρριπτε στήριξη από την ακροδεξιά αν τα κουκιά δεν βγαίνουν για να συγκεντρώσει την απαιτούμενη πλειοψηφία στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. 

Η κυβερνησιμότητα της άκρας δεξιάς έχει ήδη νομιμοποιηθεί σε πολλές χώρες (Δανία,  Ιταλία, Ουγγαρία, Ολλανδία, Ισπανία, Πολωνία, Πορτογαλία). Η συμμετοχή των κομμάτων της σε κυβερνητικούς συνασπισμούς δεν είναι πλέον ταμπού και αυτό ενισχύει το ρεύμα υπέρ τους. Η οργή της μεσαίας τάξης, όπως καταγράφεται σε πολλές έρευνες, είναι η αιτία της ενίσχυσής τους.

Αν το κόμμα της Λε Πεν αναδειχθεί πρώτη δύναμη στη Γαλλία, όπως δείχνουν οι δημοσκοπήσεις, το σήμα κινδύνου θα γίνει εκκωφαντικό, όπως και αν η Εναλλακτική για τη Γερμανία (AFD) καταγράψει μεγαλύτερο ποσοστό στις Ευρωεκλογές από τα κόμματα του κυβερνητικού συνασπισμού. 

Οι εσωτερικές εξελίξεις στις χώρες-μέλη επηρεάζουν άμεσα τη «συλλογικότητα» που είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση, παρά τον μεγάλο βαθμό αυτονομίας των οργάνων της. Η ΕΕ μπορεί να μην έχει καταφέρει να αναδειχθεί σε παγκόσμια υπερδύναμη, αλλά για να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις του περίγυρού της θα πρέπει τα επόμενα λίγα χρόνια να επιδείξει ενότητα που μόνο με συν-αντίληψη των εθνικών κυβερνήσεων μπορεί να επιτευχθεί. Αν αυτή δεν υφίσταται, οι διαιρέσεις θα υπερισχύσουν προς όφελος των αντιπάλων της. 

Η πιο κρίσιμη κάλπη

Η Ευρωπαϊκή Ένωση αντιμετωπίζει για πρώτη φορά μετά τη δημιουργία της ΕΟΚ το 1957 εξωτερική απειλή, και χρειάζεται κοινή εξωτερική πολιτική και άμυνα για να την αντιμετωπίσει. Πρόκειται για την πεμπτουσία της εθνικής κυριαρχίας που δυνάμεις όπως η Εθνική Συσπείρωση της Λε Πεν ή η Εναλλακτική για τη Γερμανία δεν είναι διατεθειμένες να εκχωρήσουν. 

Εάν δε αυτές οι δυνάμεις καταφέρουν να υπερισχύσουν ιδεολογικά, επηρεάζοντας ζητήματα εσωτερικής πολιτικής, όπως η μετανάστευση, οι ατομικές ελευθερίες, τα δικαιώματα των μειονοτήτων, ακόμη και αν δεν κυβερνούν, τότε η ΕΕ θα διολισθήσει σταδιακά σε μια κατεύθυνση επικίνδυνης διάβρωσης της δημοκρατίας, που θα υπονομεύσει το ενοποιητικό εγχείρημα πάλι προς όφελος των αντιπάλων της. 

Το αποτέλεσμα των Ευρωεκλογών του Ιουνίου θα δώσει το στίγμα της ευρωπαϊκής κατεύθυνσης. Αν οι παραδοσιακές δυνάμεις αντέξουν, δεν θα πρέπει να επαναπαυθούν. Θα χρειαστεί επιτάχυνση της ενοποίησης σε κρίσιμους τομείς – αντιμετώπιση κλιματικής κρίσης, μετανάστευση, άμυνα. Αν υποστούν σοβαρό πλήγμα, και πάλι θα πρέπει να αντιδράσουν για να μη γενικευθεί η ριζοσπαστικοποίηση προς τα δεξιά. Αλλά εάν οι κυβερνήσεις της Γαλλίας και της Γερμανίας αποδυναμωθούν, θα έχουν τη δυνατότητα να το κάνουν; Η συνεννόησή τους είναι ήδη προβληματική και το Βερολίνο με τη σημερινή του ηγεσία απουσιάζει από το ευρωπαϊκό μέτωπο, αφήνοντας χώρο σε άλλες χώρες με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση, όπως η Πολωνία, για παράδειγμα. Με τον πόλεμο στην Ουκρανία να μαίνεται, η υποχώρηση του γαλλο-γερμανικού άξονα προς όφελος των ανατολικών χωρών δεν είναι απαραίτητα καλά νέα για όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και ειδικά για τις χώρες της Νότιας Ευρώπης. Έχει για τον λόγο αυτό σημασία ποιος θα πάρει τι στα τρία θεσμικά όργανα, Επιτροπή, Κοινοβούλιο, Συμβούλιο, αλλά και η κατανομή χαρτοφυλακίων στη νέα Ευρωπαϊκή Επιτροπή. 

* Η Ινώ Αφεντούλη είναι εκτελεστική διευθύντρια του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων.