Είναι η παγκοσμιοποίηση νεκρή; Όχι, αλλάζει. Γρηγορότερα από ό,τι νομίζουμε, και με τρόπους που δεν είχαμε προβλέψει. Από τη μια, ο τεχνολογικός «ψυχρός πόλεμος» μεταξύ των ΗΠΑ και της Κίνας, τροφοδοτούμενος από τη νέα γεωπολιτική της κλιματικής μετάβασης, απειλεί μακροπρόθεσμα να αποσταθεροποιήσει την παγκόσμια οικονομία και να ενισχύσει διαδικασίες κατακερματισμού, που υπονομεύουν την παγκόσμια σταθερότητα και ευημερία. Από την άλλη, το ψηφιακό εμπόριο υπηρεσιών και πληροφοριών (Trade Tech) αναπτύσσεται με ταχείς ρυθμούς. Οι νέες ψηφιακές τεχνολογίες αναδιαμορφώνουν το μέλλον της εργασίας και επιταχύνουν την παγκοσμιοποίηση με τον ίδιο ρυθμό, επηρεάζοντας τις ίδιες θέσεις εργασίας, δηλαδή αυτές του τομέα των υπηρεσιών (κι όχι πια μόνο τη μεταποίηση). Αυτό είναι σημαντικό, καθότι μεγάλο μέρος της δημόσιας συζήτησης σχετικά με την εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης (AI), του ρομποτικού λογισμικού, και της μηχανικής μάθησης παραλείπει το γεγονός ότι αυτές οι επαναστατικές τεχνολογίες αλλάζουν επίσης την παγκοσμιοποίηση, εντείνοντας τη διεθνοποίηση των αγορών εργασίας και τη διασυνοριακή κινητικότητα του εργατικού δυναμικού. Η νέα αυτή πραγματικότητα επηρεάζει ραγδαία τον τρόπο που οι κυβερνήσεις και οι κοινωνικοί εταίροι καλούνται να χαράξουν μια «Αναπτυξιακή Εργασιακή Ατζέντα για τον 21ο αιώνα». Αυτή η ατζέντα δεν μπορεί παρά να εστιάζει στις κρίσιμες διασυνδέσεις μεταξύ των Πολιτικών Εμπορίου, Ψηφιακής Καινοτομίας/Επενδύσεων και Απασχόλησης, λαμβάνοντας παράλληλα υπόψη την εξέλιξη των γεωπολιτικών μεταβλητών. Ας δούμε τις μεγάλες δυναμικές:

Από τα αγαθά στις υπηρεσίες… και από την Κίνα στην Ινδία

Από το 1993 έως το 2008, κατά την περίοδο της υπερ-παγκοσμιοποίησης ή της επανάστασης των παγκόσμιων αλυσίδας αξίας, οι παγκόσμιες εξαγωγές αγαθών αυξήθηκαν γρήγορα. Στη συνέχεια, ήρθε η χρηματοοικονομική κρίση, η οποία οδήγησε σε κατάρρευση του παγκόσμιου εμπορίου. Το σύστημα ανέκαμψε, αλλά το εμπόριο αγαθών ακολούθησε μια ασταθή πορεία. Αντίθετα, το μερίδιο των υπηρεσιών στο παγκόσμιο εμπόριο αυξήθηκε από 9%, το 1970, σε πάνω από 20% , το 2019, και μέχρι το 2040 οι υπηρεσίες προβλέπεται ότι θα μπορούσαν να αντιπροσωπεύουν έως και το ένα τρίτο του παγκόσμιου εμπορίου. Το 2020, σύμφωνα με στοιχεία της UNCTAD, οι παγκόσμιες εξαγωγές υπηρεσιών μειώθηκαν κατά 20%, σε σύγκριση με το 2019, αλλά οι εξαγωγές ψηφιακών υπηρεσιών απέδειξαν ανθεκτικότητα, με μείωση μόλις κατά 1,8%, παρά την εκτεταμένη οικονομική αναταραχή κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Οι υπηρεσίες, παρεχόμενες ψηφιακά, αντιπροσωπεύουν το 64% των παγκόσμιων εξαγωγών υπηρεσιών. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι «υπηρεσίες» δεν σημαίνει μόνο τελικές υπηρεσίες, όπως ιατρικές υπηρεσίες. Σημαίνει ενδιάμεσες υπηρεσίες − όλες τις back-office υπηρεσίες που χρησιμοποιούνται για την παροχή τελικών υπηρεσιών. Μια επιχείρηση αγοράζει ήδη πολλές υπηρεσίες από άλλες επιχειρήσεις (B2B υπηρεσίες π.χ. HR, λογιστική).

Το εμπόριο ενδιάμεσων υπηρεσιών θα συνεχίσει να αυξάνεται ταχύτερα τις επόμενες δεκαετίες. Οι λόγοι πολλοί. Οι γεωπολιτικές εντάσεις έχουν μικρότερο αντίκτυπο στις υπηρεσίες από ό,τι στα αγαθά. Η ζήτηση είναι μεγάλη στις πλουσιότερες χώρες, ενώ το ενδιαφέρον των αναδυόμενων αγορών για το ψηφιακό εμπόριο διαρκώς αυξάνεται. Ινδία, Ινδονησία, Βιετνάμ, Φιλιππίνες, και άλλες χώρες, πρωτοστατούν στο Trade Tech. Το μελλοντικό μοντέλο ανάπτυξης για τον αναπτυσσόμενο κόσμο θα μοιάζει περισσότερο με το μοντέλο που ακολουθεί η Ινδία, με έμφαση στην ανάπτυξη των ψηφιακών υπηρεσιών, παρά με το μοντέλο της Κίνας, που βασίστηκε στη μεταποίηση. Ταυτόχρονα, οι διακρατικές και περιφερειακές διεργασίες εντείνονται. Η Συμφωνία για τη Συνεργασία στον Ψηφιακό Τομέα (DEPA) μεταξύ Χιλής, Νέας Ζηλανδίας και Σιγκαπούρης είναι μια πρωτοποριακή, ψηφιακά επικεντρωμένη, εμπορική συμφωνία ανοιχτή σε όλα τα μέλη του Διεθνούς Οργανισμού Εμπορίου, ενώ τα κράτη-μέλη του ASEAN (Σύνδεσμος Κρατών της Νοτιοανατολικής Ασίας) έχουν δεσμευτεί για ένα δυναμικό πενταετές πρόγραμμα, με αποκορύφωμα τη διαπραγμάτευση μιας συμφωνίας-πλαίσιο για ανάπτυξη μιας ενοποιημένης ψηφιακής οικονομίας της περιοχής έως το 2025.

Στο νέο περιβάλλον του Trade Tech, οι κυβερνήσεις θα πρέπει να έχουν κατά νου ότι οι λιγότερο ψηφιοποιημένες χώρες –αλλά και περιφερειακοί σχηματισμοί− βρίσκονται σε μεγάλο μειονέκτημα. Είναι ανάγκη να βελτιωθούν οι ψηφιακές υποδομές, οι δεξιότητες της εκπαίδευσης και του εργατικού δυναμικού που απαιτούνται για τις ψηφιακά παρεχόμενες υπηρεσίες, καθώς και τα μέτρα πολιτικής για την προώθηση της συμμετοχής των επιχειρήσεων, ιδίως των μικρομεσαίων (ΜΜΕ), στις παγκόσμιες αλυσίδες αξίας. Οι ΜΜΕ αποτελούν τη ραχοκοκαλιά των περισσότερων οικονομιών στην Ευρώπη, όπως η Ελλάδα. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, λιγότερες από τις μισές διαδικτυακές επιχειρήσεις, που αντιπροσωπεύουν μόνο το 8% των ΜΜΕ της Ένωσης, πωλούν σε άλλες χώρες της ΕΕ − και μόνο το 4% πωλούν εκτός της Ένωσης. Αυτό είναι μια απώλεια σε ανταγωνιστικότητα, καινοτομία και  εξωστρέφεια. Για την Ελλάδα, οι εξαγωγές ψηφιακών υπηρεσιών θα μπορούσαν να αποτελέσουν χρήσιμο δίαυλο για τη διεθνοποίηση της οικονομίας. Προϋπόθεση είναι οι μεγάλες μεταρρυθμίσεις να προχωρήσουν και οι συνέργειες των πολιτικών εμπορίου, ψηφιακής καινοτομίας/επενδύσεων και απασχόλησης να αποτυπωθούν σε μια βιώσιμη και συνεκτική εθνική στρατηγική. Παράλληλα είναι απαραίτητο να οικοδομηθούν  διεθνείς συμμαχίες, συνεργασίες και δίκτυα, και η Ελλάδα να προωθήσει τις αξίες και τα συμφέροντά της στις συζητήσεις και διαπραγματεύσεις που –αυτή την ώρα− λαμβάνουν χώρα στους πολυμερείς οργανισμούς και διακρατικούς θεσμούς.

Από τα εργοστάσια στα γραφεία… και από τα ρομπότ στους ψηφιακούς μετανάστες

Το εμπόριο και η τεχνολογία αναδιαμορφώνουν τον κόσμο της εργασίας για άλλη μια φορά. Μετατόπισαν τους εργαζόμενους από τα αγροκτήματα στα εργοστάσια τον 19ο αιώνα, και από τα εργοστάσια στα γραφεία τον 20ό αιώνα. Η παγκοσμιοποίηση αφορούσε περισσότερο τους εργάτες των εργοστασίων, αλλά πολύ λιγότερο τους υπαλλήλους γραφείων. Σήμερα, κινητοποιεί νέες δυναμικές − την «ψηφιακή μετανάστευση», η οποία επιτρέπει σε εργαζομένους που βρίσκονται σε μια χώρα να εκτελούν εργασίες σε γραφεία σε άλλη χώρα. Η έρευνα καταδεικνύει ότι οι τεχνολογίες της AI και η εξ αποστάσεως ψηφιακή απασχόληση είναι συμπληρωματικές. Η αύξηση της υιοθέτησης της AI θα μπορούσε να οδηγήσει σε αύξηση της εξ αποστάσεως απασχόλησης και της ψηφιακής εξωχώριας ανάθεσης δραστηριοτήτων (digital offshoring). Το 2006, ο Άλαν Μπλίντερ προέβλεψε το «Offshoring» ως την 4η Βιομηχανική Επανάσταση.

Ό,τι δεν θα κάνουν οι ψηφιακοί μετανάστες θα το κάνει τελικά το εναπομείναν ανθρώπινο εργατικό δυναμικό − δουλειές που θα είναι τοπικές και δουλειές που δεν θα (μπορεί ή πρέπει να) κάνει η AI. Αυτή η τάση προς την «αποχωρικοποίηση» (deterritorialization) της εργασίας, καθιστώντας τους απομακρυσμένους εργαζόμενους λιγότερο απομακρυσμένους –σύμφυτη της έντασης του Trade Tech−  διευκολύνεται από τις διαδικτυακές πλατφόρμες που λειτουργούν διασυνοριακά. Αυτές είναι σαν το eBay, αλλά για υπηρεσίες, όχι για αγαθά. Όπως το eBay έκανε εύκολη την αγορά και πώληση αγαθών online, αυτές οι πλατφόρμες κάνουν εύκολη την αγορά και πώληση υπηρεσιών online με τη μορφή freelancing. Eίναι τα «μέσα μεταφοράς» των νέων ψηφιακών μεταναστών.

Η μεγαλύτερη τέτοια πλατφόρμα ονομάζεται Upwork. Εκατομμύρια freelancers, από πάνω από 100 χώρες, είναι σήμερα εγγεγραμμένοι στην Upwork. Η ζήτηση για τις ενδιάμεσες υπηρεσίες μέσα από τις πλατφόρμες είναι μεγάλη. Το 30% του συνόλου των ακαθάριστων δαπανών στις πλούσιες χώρες αφορά ενδιάμεσες υπηρεσίες. Γιατί; Επειδή κάθε επιχείρηση χρειάζεται ενδιάμεσες υπηρεσίες για να λειτουργήσει. Οι στατιστικές του Διεθνούς Οργανισμού Τηλεπικοινωνιών του 2022 αναφέρουν ότι 5,3 δισεκατομμύρια άνθρωποι, δηλαδή το 63% του παγκόσμιου πληθυσμού, με το 44% από τις αναπτυσσόμενες χώρες, είναι online. Αυτό αλλάζει την τροχιά της ανάπτυξης, με τις αναδυόμενες αγορές, που διαθέτουν ψηφιακά ταλαντούχο και χαμηλόμισθο εργατικό δυναμικό, να επωφελούνται περισσότερο. Και για όσους ζουν σε πλούσιες χώρες, θα αλλάξει θεμελιωδώς τον τρόπο που ζούμε και εργαζόμαστε. Τα καλά νέα είναι ότι εκατοντάδες εκατομμύρια εργαζόμενοι στις αναδυόμενες αγορές θα έχουν νέες ευκαιρίες απασχόλησης (κάτι που ήδη συμβαίνει). Και στις ανεπτυγμένες χώρες τα γραφεία θα γεμίσουν με ψηφιακούς μετανάστες και νέο ψηφιακό ταλέντο. Τα κακά νέα είναι ότι οι «νέες δουλειές» δεν μεταφράζονται αυτόματα σε «καλές δουλειές», ενώ ο αθέμιτος ανταγωνισμός και το κοινωνικό ντάμπινγκ στις διεθνοποιημένες αγορές εργασίας μπορεί να πυροδοτήσει μια ισχυρή αντίδραση στις χώρες υψηλού εισοδήματος κατά της νέας μορφής παγκοσμιοποίησης (όπως το Brexit και ο Τραμπισμός) που θα δοκιμάσει (ξανά) τις αντοχές της φιλελεύθερης δημοκρατίας.

Από το «μέλλον του χθες»… στο νέο «τολμηρό αύριο»

Ενώ για τις επιχειρήσεις μπορεί να φαίνεται (σχετικά) απλό να αποκεντρωθεί μια δουλειά, για τις κυβερνήσεις και τους διαμορφωτές πολιτικών απασχόλησης η σχέση μεταξύ της αποκεντρωμένης διασυνοριακής απασχόλησης και της εγχώριας αγοράς εργασίας είναι περίπλοκη. Η επίδραση της ψηφιακής μετανάστευσης στην εγχώρια αγορά εργασίας –και την οικονομία− θα εξαρτηθεί από τους τύπους εργασιών και θέσεων εργασίας που αποκεντρώνονται, από τον τρόπο με τον οποίο τα κέρδη από το εμπόριο κατανέμονται στην κοινωνία, και από το ποιες νέες ευκαιρίες αξιοπρεπούς απασχόλησης δημιουργεί για τους εργαζόμενους. Πώς μπορούμε να προετοιμαστούμε για το νέο μέλλον της εργασίας σε συνθήκες Trade Tech; Ξεκινώντας με μια παραδοχή: οι παλιοί κανόνες δεν θα λειτουργήσουν. Αναπτύχθηκαν με σκοπό την προσαρμογή και την προστασία (όχι, πάντα και παντού, επιτυχώς) των εργαζόμενων στον ανταγωνισμό από τα βιομηχανικά ρομπότ στο εσωτερικό και την Κίνα στο εξωτερικό. Η παγκοσμιοποίηση αφορούσε περισσότερο τους εργάτες των εργοστασίων, αλλά πολύ λιγότερο τους υπαλλήλους «γραφείων» δουλεύοντας διασυνοριακά. Οι νόμοι και οι κανονισμοί που διέπουν το εμπόριο, τη φορολογία, την εργασία και την κοινωνική ασφάλιση, μεταξύ άλλων, βασίζονται σε μεγάλο βαθμό σε γεωγραφικά προσδιορισμένες αγορές εργασίας, που περικλείουν και ρυθμίζουν τις οικονομικές και κοινωνικές μας δραστηριότητες. Για παράδειγμα, στο εμπόριο αγαθών, τα σύνορα χρησιμοποιούνται για την εφαρμογή κανόνων όπως οι δασμοί και τα πρότυπα. Η μετάβαση της εργασίας από το φυσικό στο ψηφιακό, και το διασυνοριακό, αποτελεί μια μεγάλη πρόκληση για το φορολογικό και εργατικό δίκαιο, τις εργασιακές σχέσεις, και το κοινωνικό κράτος.

Θα χρειαστεί στενότερη συνεργασία και μεγαλύτερη προθυμία από τις κυβερνήσεις για την προώθηση και εφαρμογή των διεθνών εργασιακών προτύπων στις διεθνείς εμπορικές συμβάσεις (διμερείς και πολυμερείς), προώθηση του κοινωνικού διαλόγου (εγχώριου και διασυνοριακού), εντονότερες συνέργειες μεταξύ του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (WTO) και του Διεθνούς Οργανισμού Εργασίας (ILO) σε πολυμερές επίπεδο, και ένα τολμηρό άλμα μπροστά. Ένα «ψηφιακό Bretton Woods» για τη θέσπιση ενός νέου συνόλου κανόνων και προτύπων για την ψηφιακή οικονομία και την εργασία, το οποίο θα διασφαλίζει ότι τα αναπτυξιακά οφέλη από τη νέα μορφή της παγκοσμιοποίησης είναι ισότιμα κατανεμημένα σε όλες τις χώρες, τους εργαζόμενους, και τις επιχειρήσεις. Πολλές από αυτές τις προτάσεις θα τις συζητήσουμε στην ετήσια συνάντηση του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ στο Νταβός τον Ιανουάριο του 2024, όπου θα παρουσιάσω τις δράσεις του Trade and Labour Programme – ένα κοινό πρόγραμμα του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ και του Geneva Graduate Institute που υλοποιείται σε συνεργασία με ηγέτες χωρών, επιχειρήσεων, εργαζομένων και εκπροσώπους της κοινωνίας των πολιτών. Η διεθνής κοινότητα αναζητά λύσεις, καθότι είναι σαφές ότι το σημερινό σύστημα δεν λειτουργεί. Τα πράγματα έχουν αλλάξει τόσο πολύ, που ούτε καν το μέλλον είναι αυτό που ήταν.

*Η Δρ. Μαρίλη Μέξη είναι επικεφαλής ερευνήτρια του Trade and Labour Programme του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ (WEF) και του Geneva Graduate Institute στην Ελβετία, ανώτερη σύμβουλος για Πολιτικές Εργασίας και Κοινωνικής Πολιτικής στο Geneva Graduate Institute, σύμβουλος στο International Labour Organization (ILO) στη Γενεύη, διεθνής εμπειρογνώμονας στην ASEAN Business Alliance στην Ασία και στο Clinton Foundation στην Αμερική. Στην Ελλάδα υπηρετεί ως ειδική σύμβουλος της Προέδρου της Δημοκρατίας.