Για πολλούς από εμάς, ο καφές είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένος με τις εντονότερες και δημιουργικότερες διανοητικές μας προσπάθειες. Η διέγερση, η ζωντάνια, η καθαρότητα, αλλά και η συντροφιά που, υπό μία έννοια, προσφέρει, δημιουργούν συχνά την ψευδαίσθηση ότι μας βοηθά να γεμίσουμε σελίδες, να καταστρώσουμε σχέδια ή να κατεβούν ιδέες από μόνες τους. Προς επίρρωση, πάντως, της αιρετικής θέσης να πούμε ότι ο Βολταίρος αναμφίβολα θα συμφωνούσε, καθώς κατανάλωνε δεκάδες κούπες καφέ την ημέρα. Το ίδιο θα έκανε και ο Σαρτρ, καθώς οι πύρινες συζητήσεις στο περίφημο Deux Magots στη Σαν Ζερμάν ντε Πρε τροφοδοτούνταν από το ίδιο γνώριμο «καύσιμο» (τουλάχιστον μέχρις ότου ο πιο ανυπόμονος από τους συνδαιτυμόνες πραγματοποιήσει ανεπαισθήτως το κρίσιμο πέρασμα στο κρασί). Πέρα όμως από αυτές τις εν πολλοίς ανθρωπολογικές παρατηρήσεις, θα είχε ίσως ενδιαφέρον να επιχειρήσει κανείς να γράψει μιαν άλλη, πιο πολιτική, ιστορία του καφέ ως αναπόσπαστου στοιχείου του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού.

Στις αρχές της δεκαετίας του ’70, αρκετές ομάδες νέων ιστορικών, δυσαρεστημένες από τις συνολίζουσες και ολοποιητικές ιστορικές αφηγήσεις των καθηγητών τους, οι οποίες δύσκολα άντεχαν την αναμέτρηση με το συγκεκριμένο, το καθημερινό και το ειδικό, στράφηκαν σε εναλλακτικές μεθοδολογίες ιστοριογραφίας. Άλλαξαν κλίμακα, περνώντας από τη μακρο-ιστορία στη μικρο-ιστορία, περιόρισαν το εύρος του ερευνώμενου θέματος, μεταπηδώντας από τη γενική ιστορία στη μελέτη ενός συγκεκριμένου θεσμού, μιας συγκεκριμένης πρακτικής ή και ενός συγκεκριμένου αντικειμένου, επιχείρησαν να «ξαναδιαβάσουν» την ιστορία των επίσημων «πρωταγωνιστών» μέσα από την ιστορία των «κομπάρσων». Απώτερος στόχος, να φωτιστούν σημεία που προηγουμένως δεν φαίνονταν, όπως ακριβώς συμβαίνει εάν κάνουμε zoom σε μια φωτογραφία ή αλλάξουμε τον «πρωταγωνιστή» ενός κάδρου, μεταβάλλοντας τη γωνία μιας λήψης. Παραδόξως, από την εντυπωσιακή διανοητική παραγωγή που ακολούθησε απουσιάζει μια μελέτη επικεντρωμένη στην ιστορία των πολύτιμων καφέ κόκκων, παρά το γεγονός ότι το θέμα ενδείκνυται (και με το παραπάνω) για τη διαύγαση σημαντικών πτυχών της αποκαλούμενης επίσημης ιστορίας. 

Αυτό που σήμερα γνωρίζουμε ως βιομηχανία του καφέ θεμελιώθηκε μέσα από την αποικιοκρατία και το δουλεμπόριο, σχεδόν ταυτόχρονα με την εποχή που η Δύση επινοούσε τον εαυτό της, διαχωρίζοντας την ταυτότητά της από τους ποικίλους και «απολίτιστους», υποτίθεται, Νέους Κόσμους. Η διάδοση του καφέ από τα υψίπεδα της Αιθιοπίας στη Μέση Ανατολή, την Ασία, την Ευρώπη και την Αμερική έγινε από τους Ευρωπαίους αποικιοκράτες στο πλαίσιο του περίφημου triangular trade, από τον 16o μέχρι τον 19o αιώνα. Οι Ευρωπαίοι ίδρυσαν αποικίες σε περιοχές όπου μπορούσαν να καλλιεργήσουν καφέ (Καραϊβική, Ασία, Κεντρική και Νότια Αμερική) και στη συνέχεια μετέφεραν σκλάβους από την Αφρική για να εργαστούν στις φυτείες, με απώτερο στόχο την επιστροφή του παραγόμενου προϊόντος πίσω στην Ευρώπη. Σύμφωνα με πολλές εκτιμήσεις, ο αριθμός των Αφρικανών που υποδουλώθηκαν για να εργαστούν σε τέτοιες φυτείες φτάνει τα 11 εκατομμύρια. Εκεί δε όπου δεν «εισήχθησαν» δούλοι, ιθαγενείς πληθυσμοί υποδουλώθηκαν και εξαναγκάστηκαν να δουλέψουν στις φυτείες με απάνθρωπες συνθήκες εργασίας.

Τα ίχνη της ασύμμετρης αυτής δομής εξουσιασμού εξακολουθούν δε να επιβιώνουν ακόμη και σήμερα, μέσα από την κοινωνική διαίρεση ανάμεσα στους μεγαλογαιοκτήμονες (ή τις μεγάλες πολυεθνικές) και τους υπερχρεωμένους ιθαγενείς μικροκαλλιεργητές (ή τους ιθαγενείς φτωχούς εργάτες). Η πρόσβαση των τελευταίων στο σύστημα διανομής είναι εξαιρετικά περιορισμένη, γεγονός που τους εξαναγκάζει να πωλούν το προϊόν τους σε εξευτελιστικές συχνά τιμές και εμποδίζει τη βελτίωση του βιοτικού τους επιπέδου, αναπαράγοντας την ανισότητα και την καταπίεση. 

Σε ένα άλλο επίπεδο, η ευρεία διάδοση και εδραίωση του καφέ έμοιαζε να απαντά σε μια αδήριτη ανάγκη μιας άλλης διαδικασίας, με την οποία συνέδεσε το όνομά της η Δύση, εκείνη της Βιομηχανικής Επανάστασης. «Οι συνέπειες της χρήσης καφεΐνης διαπλέκονται με τις ανάγκες του καπιταλισμού με χίλιους τρόπους» αναφέρει ο συγγραφέας και καθηγητής του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ Μάικλ Πολάν. Όπως τονίζει, πριν την έλευση του καφέ, το αλκοόλ ήταν το «ναρκωτικό που κυριαρχούσε». «Αυτό ήταν κάτι αποδεκτό, εφόσον η δουλειά που είχε να κάνει κανείς ήταν στην πραγματικότητα μια εξωτερική πρακτική εργασία. Τα αποτελέσματα, ωστόσο, της κατανάλωσης αλκοόλ άρχισαν να συνιστούν πρόβλημα από τη στιγμή που η εργασία άρχισε να σχετίζεται όλο και περισσότερο με τη χρήση μηχανών και την επεξεργασία αριθμών». Αντιθέτως, ο καφές έμοιαζε να εναρμονίζεται πλήρως με τις νέες απαιτήσεις των καιρών, καθώς βελτίωνε την απόδοση, τη συγκέντρωση, αλλά και την αντοχή των εργαζομένων, χωρίς σημαντικό κόστος. 

Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των περισσότερων επιστημόνων, η κλιματική κρίση θα μειώσει δραστικά την παραγωγή του καφέ −αν δεν σημάνει το τέλος του− μέχρι το 2050, καθώς οι βασικότερες ποικιλίες κόκκων, όπως για παράδειγμα ο Arabica, δεν θα μπορούν να καλλιεργηθούν στα μέρη όπου καλλιεργούνταν μέχρι σήμερα. Έως τότε, οι διαταραχές στις εφοδιαστικές αλυσίδες, οι νέοι εμπορικοί πόλεμοι, ο πληθωρισμός απληστίας και το… αόρατο χέρι της αγοράς, θα έχουν εκτινάξει την τιμή του σε νέα ύψη – για να μην ξεχνάμε και τα καθ’ ημάς με την επικείμενη αύξησή του στα 3 ευρώ. Αν η πρώιμη ιστορία του καφέ αποκαλύπτει εναργώς τη σκοτεινή πλευρά πάνω στην οποία βασίστηκε η ανάδυση της κυριαρχίας του νεότερου δυτικού πολιτισμού (από την αποικιοκρατία μέχρι την απουσία κοινωνικού εκδημοκρατισμού), μια πλευρά που συνήθως αποσιωπάται και αποκρύπτεται στις μικρές και μεγάλες συζητήσεις, η σημερινή του πορεία μπορεί ενδεχομένως να είναι εξίσου αποκαλυπτική για εμάς, αλλά από την αντίστροφη πλευρά. Φωτίζει νέα όρια, ρωγμές και αδιέξοδα, που σχετίζονται με το ενδεχόμενο τέλος της Δύσης.