Πώς οι ιδέες της ριζοσπαστικής Δεξιάς εντάχθηκαν στο κυρίαρχο ρεύμα της ευρωπαϊκής πολιτικής; Πώς ένα κόμμα της ακροδεξιάς έφτασε να αποτελεί για τον μέσο ευρωπαίο ψηφοφόρο μια επιλογή ψήφου σαν όλες τις άλλες; Θα βρεθούμε, άραγε, αντιμέτωποι με μια νέα άνοδο της ριζοσπαστικής Δεξιάς στις επερχόμενες ευρωεκλογές και, αν ναι, ποια στάση θα κρατήσει το Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα απέναντι στους Ευρωπαίους Συντηρητικούς Μεταρρυθμιστές και την Ομάδα Ταυτότητας και Δημοκρατίας, δεδομένου του κεντρικού ρόλου που φαίνεται να διαδραματίζει σήμερα η Τζόρτζια Μελόνι; 

Η Οικονομική Επιθεώρηση απευθύνθηκε στον Cas Mudde, διακεκριμένο πολιτικό επιστήμονα, καθηγητή του University of Georgia και έναν από τους σημαντικότερους μελετητές του φαινομένου του δεξιού λαϊκισμού διεθνώς, με βαθειά γνώση της «οικογένειας» των κομμάτων που τοποθετούνται ιδεολογικά στο δεξί άκρο του κομματικού φάσματος, προκειμένου να αναζητήσει απαντήσεις. «Σήμερα», υπογραμμίζει με νόημα ο Mudde, «ακροδεξιά κόμματα και Δεξιά έχουν πλησιάσει πολύ – όχι επειδή η ριζοσπαστική Δεξιά μετακινήθηκε, αλλά επειδή το κύριο ρεύμα της Δεξιάς ριζοσπαστικοποιήθηκε το ίδιο». «Ο παραδοσιακός ακροδεξιός ψηφοφόρος», προσθέτει, «έτεινε να είναι άνδρας, χαμηλότερου εκπαιδευτικού επιπέδου και ορισμένες φορές νεότερης ηλικίας – και, βεβαίως, λευκός! Σήμερα, αν αναζητήσει κανείς το δημογραφικό προφίλ του ακροδεξιού, θα δυσκολευτεί να το προσδιορίσει…»

Καθώς πορευόμαστε προς τις Ευρωεκλογές, θα θέλαμε να συζητήσουμε μαζί σας για τη διαφαινόμενη άνοδο της ακροδεξιάς – και για τις συνέπειές της. Έχετε κάνει μια βασική επισήμανση: ότι, από το γύρισμα του αιώνα, η ακροδεξιά έχει περάσει σε νέα φάση. Ποιο είναι το περιεχόμενο αυτής της νέας φάσης; Σε ποιο βαθμό αποτελεί συνέχεια του παλιότερου φαινομένου; Και πού βλέπει κανείς την τομή;

Η τομή που λέτε είναι η σχέση της άκρας Δεξιάς, και μάλιστα της ριζοσπαστικής Δεξιάς, με το κυρίαρχο πολιτικό ρεύμα. Στην προηγούμενη φάση, κόμματα αυτού του χώρου σε άνοδο βρίσκονταν σε πολλές χώρες –αν και σίγουρα όχι σε όλες– στα κοινοβούλια, όμως σπανίως στην κυβέρνηση. Σε πολλές μάλιστα χώρες βρίσκονταν σε μια μορφή εξοστρακισμού, σε απομόνωση: βρίσκονταν δηλαδή στο κοινοβούλιο, όχι όμως και στο κυρίαρχο ρεύμα της πολιτικής. Το ίδιο ίσχυε και για τις ιδέες τους, άλλωστε εκεί ακριβώς είναι που προέκυψε η τομή, χοντρικά γύρω στο 2000. Στην τωρινή φάση –που την παρακολουθούμε, ας πούμε, τα τελευταία 25 χρόνια– ζούμε την προσέλευσή τους στο κυρίαρχο ρεύμα, εν πολλοίς την κανονικοποίηση των ιδεών της ριζοσπαστικής Δεξιάς, κι ακόμη περισσότερο των προσωπικοτήτων αυτού του χώρου.

Σημαντικότερες αιχμές αυτών των ιδεών;

Η αντίληψη ότι η μετανάστευση αποτελεί απειλή για την εθνική ταυτότητα και για την εσωτερική ασφάλεια. Αυτού του είδους την αντίληψη, επισημαίνω, την ασπάζεται πλέον ένα μεγάλο μέρος του κυρίαρχου ρεύματος της πολιτικής, ενώ παλιότερα τη μονοπωλούσε η ριζοσπαστική Δεξιά. Βλέπουμε σε σειρά χωρών της ΕΕ την ακροδεξιά να αποτελεί μέρος κυβερνητικών συνασπισμών, είτε σε εθνικό είτε σε περιφερειακό επίπεδο.

Άρα προηγήθηκαν οι ιδέες, όχι οι ηγεσίες που προώθησαν αυτές τις ιδέες…

Ο πολιτικός λόγος που αποτύπωσε αυτές τις ιδέες είναι εκείνο που προηγήθηκε. Και απ’ αυτή τη βάση προέκυψαν οι συνασπισμοί. Δείτε την περίπτωση της Αυστρίας, όπου υπήρξαν δύο πράγματα που προηγήθηκαν του συνασπισμού με συμμετοχή του FPӦ (το ακροδεξιό/εθνικιστικό κόμμα που, τη δεκαετία του ’80, υπό την ηγεσία του Γιεργκ Χάιντερ, βρέθηκε σε κυβερνητικό συνασπισμό με το χριστιανοδημοκρατικό ӦVP): πρώτον η μετακίνηση της mainstream Δεξιάς σε πιο ακραίες θέσεις στο μεταναστευτικό, δεύτερον η διαφοροποίηση του δημοσίου λόγου γύρω από το FPӦ, το οποίο πλέον περιγραφόταν ως κανονικό κόμμα αν μη και ως αξιόπιστο κόμμα.

Είναι μήπως ιδιαίτερη περίπτωση η Αυστρία;

Την υποχώρηση του αποκλεισμού των ριζοσπαστικών δεξιών ιδεών την είδαμε χαρακτηριστικά στην περίπτωση της Γαλλίας: την εποχή Σαρκοζί, είδαμε να προσέρχονται στο κυρίαρχο ρεύμα μια σειρά από ριζοσπαστικές δεξιές ιδέες, ιδιαίτερα στο θέμα του μεταναστευτικού. Την ίδια στιγμή όμως, είχαμε τον πλήρη αποκλεισμό του Εθνικού Μετώπου της Λεπέν. Αυτό ακριβώς τώρα πλέον παρατηρείται σε μειοψηφία περιπτώσεων. Μόνον, ας πούμε, σε ελάχιστες χώρες…

Ποιες;

Στο Βέλγιο, τη Γερμανία, τη Γαλλία συνεχίζουμε να βλέπουμε ένα ενιαίο μέτωπο εναντίον των κομμάτων της ριζοσπαστικής Δεξιάς. Σε πολλές όμως χώρες, αυτή ακριβώς η ριζοσπαστική Δεξιά είναι ένα κόμμα σαν όλα τα άλλα – πάντως σαν οποιοδήποτε δεξιό κόμμα. Το να κάνεις κυβέρνηση συνασπισμού με τη ριζοσπαστική Δεξιά είναι περίπου σαν να κάνεις κυβέρνηση με τη ριζοσπαστική Αριστερά…

Πώς εισπράττουν οι ψηφοφόροι την άνοδο της ακροδεξιάς

Και ισχύει αυτό και σε επίπεδο πολιτών, εκλογικού σώματος;

Ακριβώς! Αυτό το βλέπουμε και με πολλούς από τους ψηφοφόρους του χώρου. Και αυτή είναι μια από τις βασικές συνέπειες της κανονικοποίησης της ριζοσπαστικής Δεξιάς. Αν πάτε πίσω, στις Προεδρικές εκλογές του 2002 στη Γαλλία, ο Ζαν-Μαρί Λεπέν έφτανε σε ένα ποσοστό γύρω στο18% στον πρώτο γύρο και 19% στον δεύτερο γύρο. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι είτε είσαι υπέρ της ακροδεξιάς είτε εναντίον της! Δεν υπάρχει ενδιάμεσος χώρος… Σήμερα όμως βλέπουμε ότι η Μαρίν Λεπέν πετυχαίνει κάτι σαν 25% στον πρώτο γύρο, όμως πετυχαίνει ένα επιπρόσθετο 15% στον δεύτερο γύρο. Αυτό το 15% –τουλάχιστον– δεν αποτελείται από ακροδεξιούς ψηφοφόρους.

 Αλλά;

Είναι ψηφοφόροι για τους οποίους ένα κόμμα της ακροδεξιάς αποτελεί μια επιλογή ψήφου σαν όλες τις άλλες. Και είναι μάλιστα μια επιλογή πιο ελκυστική απ’ όσο εκείνη ενός κεντροδεξιού υποψηφίου, τύπου Μακρόν. Δεν έχουμε μπροστά μας μια επιλογή μεταξύ δύο κακών –ας πούμε κομμουνιστών και του άλλου άκρου–, αλλά για επιλογή μεταξύ δύο αποδεκτών υποψηφίων. Και ο ακροδεξιός υποψήφιος καταλήγει να θεωρείται αποδεκτή επιλογή.

Θα μπορούσαμε να κάνουμε λόγο για μια κάπως εκμοντερνισμένη εκδοχή της ευρωπαϊκής ακροδεξιάς; Μια εκδοχή χωρίς χαρακτηριστικά που να τρομάζουν, όπως η παλιά εικόνα;

Υπάρχουν δύο πλευρές σ’ αυτό: έχει αλλάξει η ακροδεξιά ή η εικόνα της; Γιατί αυτά είναι δύο διαφορετικά πράγματα. Η δική μου άποψη είναι ότι δεν έχει αλλάξει η ακροδεξιά, περισσότερο έχει εκσυγχρονιστεί παρά συγκρατηθεί στις απόψεις της. Απλώς παρουσιάζεται πλέον διαφορετικά: για παράδειγμα, δεν κάνει πλέον λόγο για επαναπατρισμούς των μεταναστών, και τούτο επειδή κάτι τέτοιο δεν αποτελεί πλέον βιώσιμη επιλογή. Βλέπετε, τώρα πλέον και οι μουσουλμανικοί πληθυσμοί είναι δεύτερης και τρίτης γενεάς. Δέχονται επίσης τα κόμματα αυτά την ισότητα των φύλων ή και τα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων. Όμως, στον πυρήνα τους, τα κόμματα αυτά είναι ακριβώς τα ίδια, συνεχίζουν να θέλουν μια χώρα μόνο για τους δικούς της ανθρώπους. συνεχίζουν να έχουν αυταρχικά αντανακλαστικά, να πιστεύουν σε «νόμο και τάξη».

Οπότε, πού έγκειται ο εκσυγχρονισμός τους;

Η εικόνα των ακροδεξιών κομμάτων έχει αλλάξει κατά πολύ. Και αυτό είναι λογικό: αν δούμε πίσω, στη δεκαετία του 1980, οι ιδέες τους απείχαν κατά πολύ από το κυρίαρχο ρεύμα για το μεταναστευτικό, αλλά και σε θέματα όπως η ευρωπαϊκή ενοποίηση. Σήμερα, ακροδεξιά κόμματα και Δεξιά έχουν πλησιάσει πολύ – όχι επειδή η ριζοσπαστική Δεξιά μετακινήθηκε, αλλά επειδή το κύριο ρεύμα της Δεξιάς ριζοσπαστικοποιήθηκε το ίδιο.

Πρόκειται λοιπόν –ας μου επιτραπεί η έκφραση– για κάποιου είδους πολιτιστική ηγεμονία;

Ειλικρινά πιστεύω ότι, αν δούμε τη δημόσια συζήτηση για το μεταναστευτικό, θα διαπιστώσουμε ότι η ακροδεξιά βρίσκεται σε ηγεμονική όντως θέση. Όποιος σήμερα υποστηρίζει ότι οι πολυπολιτισμικές κοινωνίες είναι πετυχημένες, ή ότι η Ευρώπη έχει χειριστεί το μεταναστευτικό σχετικά καλά, θα θεωρηθεί παλαβός. Και τούτο, παρά το γεγονός ότι όπου υπήρξαν προβλήματα δεν οφείλονται τόσο στην ανεπαρκή ένταξη των μεταναστών, αλλά σε βαθύτερα ριζωμένες προκαταλήψεις εναντίον τους…

Και τι σημαίνει αυτή η εξέλιξη για το συνολικό πολιτικό σύστημα;

Δεν θα τολμούσα να πω ότι όλα τα κόμματα ενσωμάτωσαν ακροδεξιά αντανακλαστικά. Βέβαια η νατιβιστική ιδεολογία –η άποψη δηλαδή ότι οι χώρες οφείλουν να αποτελούν ομογενή σύνολα– δεν τυγχάνει της αποδοχής των άλλων κομμάτων, τουλάχιστον όχι σε συνδυασμό με έναν αυταρχικό «χρωματισμό». Ενώ δηλαδή δεν φτάσαμε σε ευρύτερη επικράτηση ενός αυταρχικού νατιβισιμού, βρισκόμαστε όμως σε ένα σημείο όπου οι ιδέες του κεντρικού ρεύματος της πολιτικής δεν είναι ασύμβατες με κάτι τέτοιο.

Μπορείτε να το εξηγήσετε λίγο καλύτερα αυτό;

Η άποψη ότι μια πολιτιστικά ομογενής κατάσταση είναι καλύτερη για μια αρμονική κοινωνία δεν είναι πλέον ευρύτερα αποδεκτή. Όχι στην ακραία εκδοχή, που υιοθετεί η ακροδεξιά, αλλά επικρατεί πλέον η άποψη ότι η ποικιλομορφία δημιουργεί περισσότερα προβλήματα. Δεν είναι μόνο μια βαθύτερα ριζωμένη αντίληψη, είναι και μια αντίληψη που έχει ενισχυθεί τα τελευταία χρόνια. Καταλήξαμε, έτσι, ιδέες που προέρχονται από την ακροδεξιά να καθίστανται μέρος της κεντρικής πολιτικής, να έχουν πειστικότητα ανάλογη, παραδείγματος χάρη, με εκείνες της σοσιαλδημοκρατίας.

Η διάσταση της Ευρώπης

Θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει ότι οι μηχανισμοί και οι θεσμικές  λειτουργίες της ίδιας της ΕΕ συνέβαλαν λίγο πολύ στην ενδυνάμωση παρόμοιων ακροδεξιών ιδεών; Και ποια ήταν, ας πούμε, η γενικότερη αίσθηση από τη δημιουργία τειχών «για προστασία του ευρωπαϊκού τρόπου ζωής»; Κάποια στιγμή, μέχρι και χαρτοφυλάκιο στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή πήγε να δημιουργηθεί με τέτοιο τίτλο!…

Πρόκειται για εξαιρετικό παράδειγμα της ηγεμονίας αυτής της προσέγγισης στο μεταναστευτικό, το να τεθεί δηλαδή ως τίτλος η προστασία των ευρωπαϊκών αξιών. Εκείνο που δεν λες ευθέως, αλλά το υπονοείς, είναι ότι η μετανάστευση αποτελεί απειλή. Αυτού του είδους η προσέγγιση, και επιπρόσθετα η έμφαση στην προστασία των συνόρων, ευθυγραμμίζεται εν πολλοίς με την ακροδεξιά αντίληψη. Όμως, πέρα από μηχανισμούς όπως η Frontex, τα ακροδεξιά κόμματα επιθυμούν και σκληρότερα εθνικά σύνορα –τα οποία δεν έχουν προκύψει για την ώρα–, ενώ είναι και επικριτικά ως προς την ελεύθερη κίνηση των εργαζομένων, και γενικότερα προς κάθε είδους ελευθερίες. Πρόκειται εδώ για μια εξέλιξη που καταγράφεται από την ενδυνάμωση όχι απλώς της εκλογικής ισχύος των ακροδεξιών κομμάτων, αλλά και της συνολικής πολιτικής τους απήχησης. Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, τα κόμματα αυτά δεν προσέφεραν μια εναλλακτική άποψη περί Ευρώπης. Πολλά απ’ αυτά ήθελαν την αποχώρηση από την ΕΕ, ή πάντως την αποστασιοποίηση. Σήμερα πλέον, η ακροδεξιά θέλει να μετασχηματίσει την ίδια την Ευρώπη. Θέλει να δημιουργήσει μια ΕΕ με βάση τη δική της εικόνα. Και παρά τις όποιες διαφωνίες για το ποια θα είναι αυτή η εικόνα, και μολονότι δεν δίνουν λεπτομέρειες, αισθάνονται ότι μπορούν αυτόν τον μετασχηματισμό της Ευρώπης να τον πετύχουν. Και όχι επειδή πιστεύουν ότι θα έχουν την πλειοψηφία ψήφων και εδρών, αλλά επειδή θεωρούν ότι θα έχουν συμμάχους – ιδίως στο Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα (τους χριστιανοδημοκράτες στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, με 178 έδρες).

Πάμε τώρα στις ίδιες τις Ευρωεκλογές: θα αποτολμούσατε μια εκτίμηση της έκβασής τους τον Ιούνιο; Θα καταγραφεί αισθητή άνοδος της ακροδεξιάς ή τα πράγματα θα μείνουν λίγο πολύ ως έχουν; Και ποια θα είναι στην πράξη η στάση του ΕΛΚ; Θα σκεφτεί να σχηματίσει συμμαχία με τους ΕΣΜ (Ευρωπαίοι Συντηρητικοί και Μεταρρυθμιστές: σήμερα έχουν 67 έδρες με κεντρική φιγούρα την Τζόρτζια Μελόνι) ή την ΟΤΔ (Ομάδα Ταυτότητας και Δημοκρατίας: 60 έδρες με γαλλική συμμετοχή του κόμματος της Μαρίν Λεπέν, ιταλική του Σαλβίνι);

Θεωρώ ότι η ακροδεξιά θα ενισχυθεί, όμως όχι εντυπωσιακά. Ο λόγος είναι ότι ενισχύθηκαν σημαντικά το 2014 και εν συνεχεία το 2019. Εκείνο που βλέπω είναι μια σταθερή άνοδός τους. Το σημαντικό όμως είναι ότι, αν δει κανείς τον συνολικό αριθμό εδρών, δεν πρέπει να παραβλέπει ότι στην Ευρώπη η κατανομή εδρών είναι άνιση: για την ακροδεξιά, το πρόβλημα ήταν ότι προέκυπτε ισχυρή κυρίως σε μικρότερες χώρες. Σήμερα, πλέον, είναι ισχυρή και σε μεγάλες χώρες. Και αναμένεται να ενισχυθεί σημαντικά, ιδίως σε Ιταλία και Γερμανία, δύο δηλαδή μεγάλες χώρες, πράγμα που θα αποδώσει αισθητή αύξηση εδρών. Οι περισσότερες προβλέψεις έχουν την ακροδεξιά γύρω στο 25% των εδρών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Θεωρώ ότι  θα παραμείνουν όπως είναι: χωρισμένοι σε δύο κοινοβουλευτικές ομάδες (συν ορισμένοι στους «μη-εγγεγραμμένους»).

Το κομβικό ερώτημα είναι, όντως, ποια στάση θα κρατήσει το ΕΛΚ. Εδώ υπάρχει ένα ενδεχόμενο –όχι όμως με εύκολη την πρόβλεψη– η Δεξιά και η ακροδεξιά να έχουν, από κοινού, πλειοψηφία εδρών στο Ευρωκοινοβούλιο.

Συσχετισμοί μετά τις Ευρωεκλογές

Οπότε… δεν θα έχουμε ένα ενιαίο μέτωπο κατά της ακροδεξιάς σε ευρωπαϊκό επίπεδο;

Δεν πιστεύω ότι υπήρξε αληθινά μια τέτοια κατάσταση εδώ και κάποιο καιρό: ένα τέτοιο μέτωπο δημιουργείται με βάση ζητήματα ταυτότητας και δημοκρατίας. Όχι γύρω από τους ΕΣΜ, που προέκυψαν ως Ομάδα των Συντηρητικών, και ως εκ τούτου έχουν μια «ασπίδα καλής φήμης». Μπορεί βεβαίως έκτοτε πολλά από τα κόμματα των ΕΣΜ να έχουν ριζοσπαστικοποιηθεί, οπότε συνολικά η ομάδα αυτή θεωρείται ότι βρίσκεται στην ακροδεξιά, συχνά όμως αντιμετωπίζονται ως συντηρητικοί αντί για ακροδεξιοί. Πάντως χοντρικά οι ΕΣΜ αποτελούν ακροδεξιό σχηματισμό, αλλά η όποια απόπειρα απομόνωσης της ακροδεξιάς δεν τους αφορά – σίγουρα, δε, δεν αφορά την Τζόρτζια Μελόνι! Η οποία παίζει κομβικό ρόλο σήμερα.

Αυτό είναι περισσότερο κι από βέβαιο…

Και η Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν είναι πολύ κοντά σε αυτήν. Στενή συνεργασία ΕΛΚ και ΕΣΜ είναι πιθανή: το ζήτημα είναι πόσο οι ΕΣΜ θα επιλέξουν να παραμείνουν μακριά από την ΟΤΔ, κατά τρόπο ώστε να γίνουν πιο αποδεκτοί από το ΕΛΚ, ή αντιθέτως αν θα συνεργαστούν με την ΟΤΔ προκειμένου να χτίσουν μια σημαντική αντιπολίτευση στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και στις εκεί διαπραγματεύσεις.

Και, για σας, πόσο έχει επηρεάσει η γεωπολιτική αναταραχή –σε Ουκρανία και, τώρα πλέον, σε Μέση Ανατολή– όλη αυτή τη συζήτηση και τους πολιτικούς μετασχηματισμούς; Πόσο λειτουργεί η αντίληψη «κινδύνου» για την Ευρώπη;

Δεν βλέπω να ισχύει κάτι τέτοιο. Η στενή συνεργασία ΕΛΚ και ΕΣΜ –και, περισσότερο άτυπα, με ΟΤΔ– πλέκεται γύρω από δύο θεματικές: πρώτον, τη μετανάστευση, η οποία δεν σχετίζεται πραγματικά με αυτές τις δύο συγκρούσεις∙ δεύτερον, την ευρωπαϊκή «πράσινη συμφωνία», ιδίως δε την εξαιρετικά πετυχημένη κινητοποίηση των Ευρωπαίων αγροτών τους τελευταίους μήνες.

Το αγροτικό ζήτημα και τα γεωπολιτικά

Αυτό το τελευταίο, πώς εξελίσσεται;

Πρόκειται για μια εξέλιξη που τείνει να κάνει τις τρεις αυτές ομάδες από κοινού «φωνή των αγροτών» και του «λησμονημένου αγροτικού κόσμου», απέναντι στους «ανθρώπους της κλιματικής αλλαγής», όπως αποκαλούν τους υπόλοιπους. Ειδικά όσον αφορά την Ουκρανία, υπήρξαν αρχικά εντάσεις. Πάντως η συνεργασία με τους ΕΣΜ, αλλά και την ΟΤΔ, δεν δυσχεράνθηκε, καθώς εντέλει κανένα απ’ αυτά τα κόμματα δεν είναι ευθέως φιλορωσικό.

Όχι ανοιχτά, πάντως.

Όχι ανοιχτά, ναι. Πάντως όλοι εμφανίζονται να στηρίζουν την Ουκρανία, δεν αντιτίθενται στην οικονομική στήριξη του Κιέβου. Ορισμένοι δεν αντιτίθενται ούτε καν στη στρατιωτική στήριξη της Ουκρανίας. Εκεί που υπάρχει μια αντίθεση, είναι ως προς την επιβολή κυρώσεων, εν μέρει επειδή οι κυρώσεις δεν πλήττουν εκείνους που στοχεύουν, δηλαδή τη Ρωσία (πράγμα που εν γένει ισχύει…), αλλά περισσότερο πλήττουν τους ίδιους που τις επιβάλλουν (πράγμα που επίσης είναι εν μέρει αληθινό, ιδίως αν δει κανείς την ενεργειακή κρίση). Υπ’ αυτή την έννοια, λοιπόν, η υπέρ-του-Πούτιν στάση έχει εν πολλοίς απομακρυνθεί από την ευρωπαϊκή ακροδεξιά. Θα υποστήριζα ότι τη στάση αυτή υιοθετεί πλέον κυρίως η ακροαριστερά. Τώρα, στο Μεσανατολικό όλη η Ευρώπη είναι διχασμένη – πρόκειται για αληθινή καταστροφή. Η ακροδεξιά, εν γένει, είναι ισλαμοφοβική, και πάντως δεν έχει καμιά συμπάθεια προς τους Παλαιστινίους. Έναντι του Ισραήλ είναι είτε ουδέτερη είτε και θετικά προσκείμενη. Σε κάθε περίπτωση όμως αυτό το ζήτημα δεν είναι υψηλής προτεραιότητας για την ακροδεξιά.

Το κοινό νήμα που συνδέει τους ψηφοφόρους της ακροδεξιάς

Θα θέλατε να μας περιγράψετε τον μέσο Ευρωπαίο ψηφοφόρο όταν επιλέγει ακροδεξιά; Υπάρχει ένα κοινό νήμα που να συνδέει αυτόν τον κόσμο; Πολιτιστικό, οικονομικό ή κάτι άλλο;

Εδώ τα πράγματα γίνονται όλο και πιο δύσκολα. Προφανώς ένα κόμμα όπως το (ουγγρικό) Fidesz του Βίκτορ Όρμπαν, ένα κόμμα που πετυχαίνει γύρω στο 50% της λαϊκής ψήφου και βρίσκεται στην εξουσία εδώ και σχεδόν δεκαπέντε χρόνια, προσελκύει ένα εκλογικό σώμα σαφώς διαφορετικό από τους Σπαρτιάτες στην Ελλάδα, ή ένα αντίστοιχο περιθωριοποιημένο μικρό κόμμα σε άλλη χώρα. Ο παραδοσιακός ακροδεξιός ψηφοφόρος έτεινε να είναι άνδρας, χαμηλότερου εκπαιδευτικού επιπέδου και ορισμένες φορές νεότερης ηλικίας – και, βεβαίως, λευκός! Το τελευταίο αυτό δεν αναφέρεται συχνά, όμως παίζει σημαντικό ρόλο. Σήμερα, αν αναζητήσει κανείς το δημογραφικό προφίλ του ακροδεξιού, θα δυσκολευτεί να το προσδιορίσει. Στις τελευταίες ολλανδικές εκλογές, για παράδειγμα, όσοι πήγαν με το κόμμα του Χέερτ Βίλντερς είχαν περίπου το προφίλ του μέσου ψηφοφόρου από πλευράς κοινωνικής δημογραφίας. Εκείνο, ωστόσο, που τους διαφοροποιεί είναι η ανησυχία για το μεταναστευτικό συν οι αρνητικές απόψεις για τη διαφορετικότητα. Και πάλι, όμως, αυτή η τάση καταγράφεται περισσότερο στη Δυτική Ευρώπη και λιγότερο στην Κεντρική-Ανατολική Ευρώπη, όπου η παρουσία μεταναστών είναι πιο περιορισμένη. Υπάρχει όμως και η οικονομική διάσταση, κυρίως σε ψηφοφόρους στην Πολωνία και την Ουγγαρία, που τείνουν να επιβραβεύσουν ακροδεξιές κυβερνήσεις για τα επιδόματα που έχουν εξασφαλίσει στις πολύτεκνες οικογένειες, ή πάλι στις αγροτικές περιοχές. Κατά μέσο όρο, πάντως, ο ακροδεξιός ψηφοφόρος προσελκύεται περισσότερο από πολιτιστικά ζητήματα παρά από οικονομικά κίνητρα.

Μνημονεύσατε την Ολλανδία, αναφερθήκατε και σε Πολωνία-Ουγγαρία. Κάπου ανάμεσα στις δύο πλευρές της Ευρώπης έχουμε μια μεγάλη χώρα, τη Γερμανία, κι αμέσως σκέφτεται κανείς την AfD! Ο ψηφοφόρος της AfD ανήκει στην κατηγορία που περιγράψατε; Ή υπάρχει μια γερμανική «ιδιαιτερότητα» εδώ;

Γερμανική ιδιαιτερότητα δεν θα έλεγα ότι υπάρχει εν προκειμένω. Η Γερμανία είναι λιγάκι σαν μικρόκοσμος της Ευρώπης συνολικά: έχει δυτικό μέρος, έχει και ανατολικό μέρος. Η στήριξη προς το AfD προέρχεται περισσότερο από την πρώην ανατολική (σε γενικές γραμμές είναι διπλάσια απ’ ό,τι στην πρώην δυτική). Παίζει ρόλο λοιπόν ένα στοιχείο περιφερειακής ταυτότητας, λειτουργεί επίσης και μια διάσταση μνησικακίας, που είναι στοιχείο της γερμανικής ιδιοσυστασίας με την επανένωση κ.τ.λ. Πάντως σε γενικές γραμμές η ακροδεξιά –έστω και με εξαιρέσεις– τείνει να πετυχαίνει καλύτερα αποτελέσματα σε περισσότερο περιθωριοποιημένες και απομακρυσμένες από το κέντρο περιοχές των ευρωπαϊκών χωρών. Σίγουρα στην επαρχία παρά στις πόλεις. Πάντως, εντελώς εξειδικευμένα κίνητρα στη στροφή προς την ακροδεξιά δεν θεωρώ ότι υπάρχουν: ο μέσος ψηφοφόρος ΑfD δεν εναντιώνεται με τα κόμματα της κεντρικής πολιτικής σκηνής, αλλά κυρίως με τις πολιτιστικές τους αναγωγές.

——

*Τα βιβλία του Cas Mudde ΣΥΡΙΖΑ: η διάψευση της λαϊκιστικής υπόσχεσης, Η ακροδεξιά σήμερα, Εξτρεμισμός και Δημοκρατία στην Ευρώπη και Λαϊκιστικά ριζοσπαστικά δεξιά κόμματα στην Ευρώπη κυκλοφορούν από τις Εκδόσεις Επίκεντρο.