Η καθηγήτρια Παγκόσμιων Υποθέσεων και πρόεδρος της Σχολής Διακρατικής Διακυβέρνησης στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο, Καλυψώ Νικολαΐδη, διαθέτει μια τεράστια εμπειρία σε ζητήματα διεθνών σχέσεων, ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, διεθνούς πολιτικής οικονομίας, διαπραγμάτευσης και θεωρίας των παιγνίων, τομείς για τους οποίους έχει διατελέσει σύμβουλος σε μερικά από τα μεγαλύτερα διεθνή θεσμικά όργανα και κυβερνήσεις. Είναι μέλος του Συμβουλίου Εξωτερικών Υποθέσεων της ΕΕ, υπηρέτησε επί σειρά ετών ως σύμβουλος ευρωπαϊκών υποθέσεων του Γιώργου Παπανδρέου, της ολλανδικής κυβέρνησης το 2004, της κυβέρνησης του Ηνωμένου Βασιλείου, του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, του ΟΟΣΑ και της UNCTAD.

Είναι καθηγήτρια Διεθνών Σχέσεων και πρόεδρος Σπουδών Νοτιοανατολικής Ευρώπης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, ενώ διετέλεσε καθηγήτρια στη Σχολή Διακυβέρνησης Κένεντι του Χάρβαρντ. Μιλήσαμε μαζί της ενόψει των επικείμενων Ευρωεκλογών, με τις συγκρούσεις σε Ουκρανία και Γάζα στο διεθνές προσκήνιο, με τις Προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ τον Νοέμβριο στο βάθος του ορίζοντα, και κυρίως με την Ευρώπη σε (χρόνια) υπαρξιακή κρίση. Μας επιφύλασσε μια εκ βαθέων συζήτηση για τη σύγχρονη δημοκρατία και μία σπουδαία ανακοίνωση ενός νέου δημοκρατικού θεσμού που έχει σχεδιάσει και διεκδικεί την υιοθέτησή του από τα μέλη της ΕΕ, στο πλαίσιο ένα είδος ακαδημαϊκού ακτιβισμού, όπως το αποκαλεί η ίδια. Η παρουσίαση του ριζοσπαστικού αυτού δημοκρατικού θεσμού, του Citizen Assembly, θα γίνει τον Σεπτέμβριο, στην Αθήνα.

Ευρωεκλογές και μεταβαλλόμενη διεθνής τάξη

Ποιο θεωρείτε ότι είναι το διακύβευμα των επικείμενων Ευρωεκλογών;

Προφανώς η Ευρώπη βρίσκεται σε μια φάση αναταραχής, βαθιάς μεταμόρφωσης και ταυτόχρονα αντιμετώπισης μιας πολεμικής κρίσης. Μέχρι στιγμής, δεν έχουν διεξαχθεί Ευρωεκλογές, ενώ η Ένωση βρίσκεται σε πόλεμο, ακόμα κι αν αυτός διεξάγεται δι’ αντιπροσώπων, εν προκειμένω την Ουκρανία. Η Ευρώπη καλείται να αποφασίσει αν θα αποτελέσει διαμορφωτικό παράγοντα στη μεταβαλλόμενη διεθνή τάξη ή έναν παθητικό αποδέκτη απειλών, ενεργώντας κυρίως μέσω διπλωματικής υποστήριξης προς τρίτους. 

Ο Μακρόν υποστηρίζει ότι η Ευρώπη πρέπει να γίνει μια ανερχόμενη δύναμη, «la rose puissance». Πρέπει όντως να εμπλακούμε σε μια σοβαρή συζήτηση όχι μόνο για μεγαλύτερες επενδύσεις από τα κράτη-μέλη στην εθνική τους άμυνα, αλλά κυρίως για μια κοινή πολιτική ασφάλειας, που δεν ισοδυναμεί με κοινό στρατό, γιατί οι ευρωπαϊκοί λαοί δεν θα υποστηρίξουν ποτέ πλήρως κάτι τέτοιο, αλλά μάλλον με έναν διάλογο περί αληθινής ισχύος. Αυτό είναι το διακύβευμα και είναι υψηλότερο από ποτέ. Ή τουλάχιστον αυτό είναι το υπαρξιακό του κομμάτι.

Από την άλλη, όλα τα άλλα θέματα, κυρίως μετασχηματιστικά ζητήματα, που διακυβεύονταν στις τελευταίες βουλευτικές εκλογές, έχουν οξυνθεί. Για παράδειγμα, πώς η ΕΕ βοηθά τα κράτη-μέλη και τους λαούς της να διαχειριστούν τους μεγάλους μετασχηματισμούς της εποχής μας, είτε πρόκειται για τον κλιματικό είτε για τον ψηφιακό μετασχηματισμό, ή αυτόν που κατ’ εμέ τους συνδέει όλους μεταξύ τους, τον δημοκρατικό μετασχηματισμό; Μια τρίτη κατηγορία νέων μετασχηματιστικών ζητημάτων, που σχετίζονται με το μεταβαλλόμενο πεδίο εφαρμογής της πολυμέρειας, είναι αυτά που προκύπτουν από φαινόμενα όπως η πανδημία COVID-19, αναδεικνύοντας καίρια ζητήματα αλληλεξάρτησης. 

Αλλά ακόμα κι αν προσδιορίσουμε με ακρίβεια τα υψηλά διακυβεύματα, πρέπει να θέσουμε ένα ακόμη ερώτημα: θα κάνουν τη διαφορά οι Ευρωεκλογές; Η Ένωση εξακολουθεί να είναι ένα οικοδόμημα του οποίου ηγούνται τα κράτη-μέλη στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο. Το κοινοβούλιο είναι ένα μόνο από τα θεσμικά όργανα της ΕΕ, το οποίο μπορεί μόνο να γείρει την πλάστιγγα προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση.

Επιπλέον, γνωρίζουμε ότι αυτό το νέο κοινοβούλιο αναμένεται να δώσει μεγαλύτερη εξουσία στην ακροδεξιά. Αυτό σημαίνει ότι ορισμένοι από τους προαναφερθέντες μετασχηματισμούς θα είναι δυσκολότερο να σχεδιαστούν, καθώς θα επικρατεί το «Make my Country Great Again», όποια είναι η εκάστοτε χώρα. Γνωρίζουμε επίσης ότι το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο λειτουργεί μέσω πολύ ρευστών συμμαχιών. Είναι αδύνατο να προβλεφθεί πόσο μακριά θα γείρει το κοινοβούλιο προς τα δεξιά και τι αντίκτυπο θα έχει αυτό στο είδος των συμμαχιών που θα δούμε τα επόμενα χρόνια. 

Πώς απαντάμε στην ακροδεξιά

Μήπως είναι καιρός να αναγνωρίσουμε την άνοδο της ακροδεξιάς ως αποτυχία του συστήματος των δημοκρατιών μας, ώστε η Ευρώπη να συζητήσει για τη δημοκρατία πέρα από τον θεωρητικό διάλογο που διεξάγεται μεταξύ ακαδημαϊκών και πολιτικών σχετικά με το δημοκρατικό έλλειμμα; Μήπως είναι καιρός να μιλήσουμε για την επανεφεύρεση της δυτικής δημοκρατίας; 

Απολύτως. Υπάρχει μια ισχυρή αίσθηση μεταξύ των εκλογικών σωμάτων της Ευρώπης ότι δεν εκπροσωπούνται ούτε από μεμονωμένους Ευρωβουλευτές ούτε από το σύστημα συνολικά. Η ακροδεξιά είναι δυστυχώς σε θέση να εκμεταλλευθεί αυτό το συναίσθημα, μέσω της απογοήτευσης που συχνά διοχετεύουν αυτοί οι άνθρωποι σε ένα πρόσωπο, ένα κόμμα ή μια ιδεολογία που εναντιώνεται στο σύστημα και την ίδια την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση.

Έτσι, εναπόκειται σε άλλους −επιτρέψτε μου να τους αποκαλώ ριζοσπάστες δημοκράτες−, να αντιληφθούν τη σοβαρότητα του ερωτήματος και να υποστηρίξουν ότι διαθέτουν καλύτερες απαντήσεις, οι οποίες, ωστόσο, δεν αρκεί να μεταρρυθμίσουν το σύστημα ακροθιγώς. Πρέπει να βασίζονται στον ριζοσπαστικό μετασχηματισμό της δημοκρατίας, τη ριζοσπαστική καινοτομία, τη ριζοσπαστική αφοσίωση των πολιτών προς όλα τα στοιχεία του συστήματος, είτε είναι το κράτος, είτε το διακρατικό σύστημα συνεργασίας που εδρεύει στις Βρυξέλλες.

Το 2023, με δύο συναδέλφους μου δημοσιεύσαμε μια έκθεση μέσω του CEPS, με τίτλο Radicality of Sunlight, προτείνοντας πέντε πιθανούς δρόμους προς μια δημοκρατικότερη Ευρώπη. Εκεί, υποστηρίζουμε την επαναστατικότητα της διαφάνειας και τη σχέση της με την ενδυνάμωση. Ωστόσο, πρέπει κανείς να προχωρήσει πέρα από την ανάγνωση των εκθέσεων του Ευρωπαίου Διαμεσολαβητή. Η διαφάνεια συνεπάγεται την καταπολέμηση της διαφθοράς και του νεποτισμού, ενάντια στην κατάληψη του κράτους από την πολιτική ελίτ, τα ιδιωτικά συμφέροντα ή από τα λόμπι. Αυτό που πρέπει να σκεφτούμε είναι, όπως ο Γκράμσι, ριζοσπαστικές συμμαχίες υπέρ της αλλαγής. 

Μερικοί από τους παράγοντες αλλαγής βρίσκονται εντός του συστήματος. Άνθρωποι που θέλουν να το αλλάξουν, αλλά πρέπει να ενδυναμωθούν μέσα από την ενδυνάμωση των πολιτών, είτε πρόκειται για πρωτοβουλίες πολιτών, είτε πρόκειται για πρακτικές όπως ο συμμετοχικός προϋπολογισμός σε κάθε επίπεδο, είτε μιλάμε για τη δημιουργία πλατφορμών γι’ αυτό που αποκαλώ «δημοκρατικό πανοπτικό» (το οποίο επιτρέπει στους πολίτες να παρακολουθούν πώς δαπανάται κάθε λεπτό από τις φορολογικές τους εισφορές, σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο), είτε μιλάμε για τη δημιουργία συνελεύσεων πολιτών σε τοπικό, εθνικό και διακρατικό επίπεδο. Υπάρχουν πολλοί τρόποι δημιουργίας ενός οικοσυστήματος συμμετοχικής δημοκρατίας. Αυτός είναι για μένα και ο μοναδικός τρόπος να ανταποκριθούμε στην πρόκληση της ακροδεξιάς.

Δημοκρατική Οδύσσεια και ευρωπαϊκή ταυτότητα

Μιλήστε μας για το Democratic Odyssey Project και την ιδέα του Citizen Assembly. 

Η Δημοκρατική Οδύσσεια είναι το πάθος μου. Είναι μια περίπτωση ακαδημαϊκού ακτιβισμού για μένα. Έχω μεγάλες θεωρίες για το τι είναι η δημοκρατία, αλλά προσπαθώ να εντοπίσω, να προωθήσω και να φέρω προς τα έξω μέρος της λύσης του προβλήματος. Η Δημοκρατική Οδύσσεια είναι μια εκστρατεία υπέρ της υιοθέτησης, από τους Ευρωπαίους πολίτες και πολιτικούς, μιας μόνιμης Συνέλευσης Πολιτών, μιας μόνιμης λαϊκής συνέλευσης για την Ευρώπη. Διστάζω να την αποκαλέσω νέο θεσμό, επειδή οι άνθρωποι συχνά υποστηρίζουν ότι δεν χρειαζόμαστε άλλους θεσμούς. 

Ωστόσο, το όραμά μας αφορά ένα πολύ διαφορετικό είδος θεσμού. Η Συνέλευση των Πολιτών θα αποτελείται από πολίτες που επιλέγονται με κλήρωση και θα συνεδριάζουν εκ περιτροπής σε όλη την Ευρώπη. Η εκπροσώπηση θα αλλάζει κάθε έξι μήνες, ώστε τα μέλη να μην παγιδεύονται από ειδικά συμφέροντα, εκπροσωπώντας και αντανακλώντας την κοινωνία αντί της κοινωνιολογίας του Ευρωκοινοβουλίου. 

Πώς ξεπερνάμε τη δυσπιστία που έχει αναπτυχθεί απέναντι στους θεσμούς; Πώς αποκαθιστούμε την εμπιστοσύνη ώστε ο κόσμος να πειστεί να συμμετέχει σε τέτοιες πρωτοβουλίες;

Δεν ξέρουμε πραγματικά τι θα κέρδιζε την εμπιστοσύνη των ανθρώπων. Η δημοκρατία είναι περιπέτεια και αγώνας, και γι’ αυτό ονομάσαμε το project Οδύσσεια. Οι Οδύσσειες είναι γεμάτες σειρήνες, καταιγίδες και τέρατα. Το σημαντικό είναι ότι πρόκειται για έναν θεσμό που οργανώνεται από κάτω προς τα πάνω. Έχουμε κάποιους χορηγούς και υποστήριξη από ιδρύματα, αλλά πρωτίστως πρόκειται για ένα κίνημα, γεμάτο νέους που θέλουν να συνδέσουν τις πολιτικές συζητήσεις για το μέλλον της Ευρώπης με τις τέχνες, τη μουσική και το θέατρο, κάνοντας αυτή την Οδύσσεια πιο συναρπαστική. Η Συνέλευση των Πολιτών δεν είναι μια συνέλευση των Βρυξελλών κεκλεισμένων των θυρών. Είναι μια σειρά από συναντήσεις ευρωπαϊκών λαών σε διαφορετικές πόλεις της Ευρώπης.

Η πρώτη συνάντηση της πρότυπης Συνέλευσής μας θα πραγματοποιηθεί στην Αθήνα, στις 27 – 29 Σεπτεμβρίου 2024. Η ιδέα είναι ότι ο διεθνισμός της ΕΕ πρέπει να συναντήσει τον τοπικισμό. Αυτό το ονομάζουμε διατοπικισμό. Οι δύο βασικές αρχές μας είναι η ριζική συμπερίληψη και η ριζική διαφάνεια, και προσκαλούμε όποιον θέλει να γίνει μέλος του δικτύου και να βοηθήσει στον σχεδιασμό και τη λειτουργία του. Στην πρώτη συνεδρίαση της Συνέλευσης στην Αθήνα, μέρος της οποίας θα γίνει στην Πνύκα, ελπίζουμε να εμπλακούν πολλοί Αθηναίοι, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο.

Θα μπορούσε η έννοια της ευρωπαϊκής ταυτότητας, με την κοινή μας λογοτεχνία, ποίηση, θέατρο και τις τέχνες, να επανεξεταστεί με οποιονδήποτε τρόπο θα ενθάρρυνε την περαιτέρω ολοκλήρωση;

Αυτή είναι μια δύσκολη ερώτηση, γιατί όταν θέτουμε ερωτήσεις για τις ταυτότητες, πρέπει αρχικά να αντιδρούμε με έναν υγιή σκεπτικισμό. Η ιδέα της ταυτότητας μπορεί να κακοποιηθεί με στόχο τον αποκλεισμό. Μια ταυτότητα αντιπαρατίθεται εύκολα έναντι άλλων με βάση τη θρησκεία, την εθνικότητα ή τη γεωγραφία. Και επειδή έχουμε κακό ιστορικό στην Ευρώπη, πρέπει να είμαστε προσεκτικοί.

Είπατε ότι έχουμε μια κοινή λογοτεχνία. Έχουμε; Κατά βάση, είμαστε μια κοινότητα μετάφρασης. Κυριολεκτικά μεταφράζουμε τη λογοτεχνία, ενώ μεταφορικά «μεταφράζουμε» τους πολιτισμούς μας. Προσπαθώ να ενσωματώσω αυτή την προσέγγιση στη δημοκρατική μου θεωρία με δύο μεγάλες ιδέες. Η μία είναι ότι χρειαζόμαστε αμοιβαία αναγνώριση μεταξύ των λαών της Ευρώπης. Η άλλη έννοια που χρησιμοποιώ είναι η δημοι-κρατία, από το δήμοι, την ένωση λαών. Ορίζω την Ευρώπη ως μια ένωση λαών που κυβερνούν μαζί, αλλά όχι ως ένας λαός. Πρόκειται για μια κατανόηση της Ευρώπης στην οποία η οριζόντια ανάγκη των ανθρώπων να συνδέονται μεταξύ των χωρών είναι πολύ σημαντική. 

Εξωτερική πολιτική της Ένωσης 

Ας επιστρέψουμε στις εξωτερικές υποθέσεις. Το περιβάλλον Τραμπ διέρρευσε ότι, εάν εκλεγεί, σκοπεύει να αποσύρει την αμερικανική βοήθεια προς την Ουκρανία, κάτι που θα φέρει την Ευρώπη σε πολύ δύσκολη θέση απέναντι στη Ρωσία, καθώς ο Πούτιν διέρρευσε ότι δεν σκοπεύει να σταματήσει στην Ουκρανία. Θα μπορούσε αυτή η τροπή των γεγονότων να επιταχύνει μια διαδικασία περαιτέρω ευρωπαϊκής δέσμευσης στην ΚΕΠΠΑ;

Απολύτως. Θα έλεγα ότι η πολιτική των ΗΠΑ υπήρξε πιθανώς ο μεγαλύτερος ενοποιητικός παράγοντας στην ευρωπαϊκή πολιτική, είτε επειδή ενωθήκαμε εναντίον της, όπως κάναμε μερικώς στον πόλεμο του Ιράκ, είτε επειδή ενωθήκαμε υπέρ της, όπως ενόψει της προεδρίας Ομπάμα. Φυσικά, και ο Τραμπ αναζωπυρώνει μια αίσθηση ενότητας. Είναι, ωστόσο, λυπηρό που οι Ευρωπαίοι περιμένουν τον Τραμπ για να ενωθούν. Σε κάθε περίπτωση, ήδη εκπονούνται σχέδια έκτακτης ανάγκης, από τα ευρωπαϊκά αμυντικά συστήματα, από τις προμήθειες μέχρι τη διοίκηση και τον έλεγχο. Το πρόβλημα είναι ότι δεν μπορεί να ξεπεραστεί η πρακτική δεκαετιών μεμονωμένων αμυντικών συστημάτων, παρόλο που ευτυχώς δεν είναι πια προσανατολισμένα το ένα στο άλλο. Στην πραγματικότητα όμως δεν ξέρουμε π.χ. πόσο εκτείνεται η γαλλική πυρηνική ομπρέλα. Και χωρίς το Ηνωμένο Βασίλειο, χάσαμε τη χώρα-μέλος της ΕΕ με τη μεγαλύτερη στρατιωτική δύναμη στο ΝΑΤΟ. Απομένει μόνο η Γαλλία με πυρηνικά όπλα και έδρα στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ. 

Οι Ευρωπαίοι πρέπει να μάθουν να μοιράζονται μια κοινή στρατηγική, έναν κοινό προσανατολισμό και κοινές προμήθειες. Πρόκειται για ένα τεράστιο ανοιχτό πεδίο αυτή τη στιγμή, και αυτοσχεδιάζουμε, αλλά η Ευρώπη έτσι προχωρά, μέσω του αυτοσχεδιασμού. Ξέρετε, η Ευρώπη απάντησε στον πόλεμο της Ουκρανίας χρησιμοποιώντας μια ρήτρα που ονομαζόταν ειρηνευτική διευκόλυνση. Αυτό είναι το τυπικό ευρωπαϊκό οξύμωρο, που χρησιμοποιεί για πρώτη φορά μια ειρηνευτική εγκατάσταση για να παραδώσει όπλα σε μια γείτονα χώρα. Αλλά λειτούργησε, γιατί αυτό ήταν το μοναδικό νόμιμο, διαθέσιμο μέσο. 

Η Ουκρανία δεν πρόκειται να αντέξει για πάντα. Αντιμετωπίζει, προς το παρόν, συντριπτικά ισχυρότερες ρωσικές δυνάμεις. Και, ναι, τώρα έχουμε το νέο πακέτο από τις ΗΠΑ. Αλλά το πόσο θα συμβάλουμε εμείς οι Ευρωπαίοι σε αυτή τη νέα προσπάθεια θα εξαρτηθεί όχι μόνο από την πολιτική βούληση, αλλά και από τον βαθμό στον οποίο οι πληθυσμοί θα στηρίξουν αυτή την κίνηση. Και αυτό μας φέρνει πίσω στις Ευρωεκλογές. 

Η παγκόσμια πολιτική σκηνή αυτή τη στιγμή περιλαμβάνει πολιτικούς ηγέτες όπως ο Πούτιν, ο Ερντογάν και ο Τραμπ, οι οποίοι εκπροσωπούν έναν συγκεκριμένο τύπο ηγέτη. Ο κόσμος δείχνει να χρειάζεται μια εναλλακτική. Μπορεί η Ευρώπη να παράγει ένα νέο είδος ηγέτη;

Καταρχάς συμφωνώ απόλυτα με τη διάγνωσή σου. Ζούμε σε έναν διεθνή, αντιδραστικό, τρομακτικό κόσμο, ο οποίος ενσαρκώνεται στα πρόσωπα των τριών αυτών ηγετών, οι οποίοι χρησιμοποιούν μια ρητορική που απευθύνεται στα λιγότερο ελκυστικά ένστικτα των ανθρώπων. Αλλά πιστεύω ότι η ανθρώπινη φύση είναι εγγενώς συνεργατική. Ελπίζω ότι η Ευρώπη μπορεί να προσφέρει το είδος ηγεσίας που εγώ αποκαλώ υπεύθυνη, υπεύθυνη για όλους, για τους μελλοντικούς ανθρώπους, για τους μη ανθρώπους, δηλαδή τη φύση, τα ζώα κ.ο.κ. Και δεν πρέπει να τονίζουμε υπερβολικά τον ρόλο μεμονωμένων ανδρών και γυναικών. Κατά την αντίληψή μου για τη δημοκρατία, πρόκειται για την εκπαίδευση, τα μέσα ενημέρωσης, τις τέχνες, μια συλλογική ανάπτυξη ενός άλλου ήθους.  

Ελλάδα και Ανατολική Μεσόγειος 

Κλείνοντας, μπορεί η Ελλάδα να παίξει κάποιο ρόλο στην Ανατολική Μεσόγειο, μέσω της εξωτερικής πολιτικής που ασκεί;

Στην Ανατολική Μεσόγειο, έχεις ανταγωνιστικές ενεργειακές διεκδικήσεις, συμφέροντα στη θαλάσσια ζώνη, στρατιωτικούς ελιγμούς, όλα σε σύγκρουση μεταξύ τους σε μια πολύ εκρηκτική περιοχή, σε ακόμη πιο εύθραυστη ισορροπία τώρα εξαιτίας του πολέμου στη Γάζα. Η ελληνική κυβέρνηση ορθά σκέφτηκε να εμπλακεί προληπτικά, χτίζοντας συμμαχίες, ακόμη και με αμφιλεγόμενα καθεστώτα, όπως η Αίγυπτος, η Σαουδική Αραβία, το Μπαχρέιν, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, αλλά αυτό είναι realpolitik. Η ελληνική κυβέρνηση έχει δημιουργήσει κάθε είδους συνεργατικούς μηχανισμούς, όπως δίκτυα ενεργειακής συνεργασίας, δίκτυα στρατιωτικής συνεργασίας και πιστεύω ότι πορεύεται προσεκτικά. 

Οι εντάσεις αυτή τη στιγμή είναι μεγαλύτερες από ποτέ. Οι κίνδυνοι για μεγαλύτερη ανάφλεξη είναι τεράστιοι. Η κυβέρνηση δικαίως ανοίγεται σε όσο το δυνατόν περισσότερες χώρες, αλλά ίσως πρέπει να εξετάσει πιο προσεκτικά τη σχέση της με την αντιπολίτευση σε αυτές τις χώρες. Στην Τουρκία είδαμε πρόσφατα ότι σχεδόν όλες οι μεγάλες πόλεις βρίσκονται τώρα υπό τον έλεγχο της αντιπολίτευσης. Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα ο Ερντογάν να εκδιωχθεί οριστικά, κάτι που θα είναι σπουδαίο. Φυσικά, η γεωπολιτική της Μέσης Ανατολής και της Ανατολικής Μεσογείου είναι δύσκολο πεδίο. Όλα έχουν να κάνουν με τον εχθρό των εχθρών μου, παρόλο που δεν είναι πάντα πολύ ωραίος φίλος. Οι Έλληνες διπλωμάτες ωστόσο έχουν εργαστεί πολύ σκληρά.