Από τους κύκλους των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών γύρω από τη φωτιά στην παλαιολιθική Παταγονία και την Εκκλησία του Δήμου στη σχεδόν δημοκρατική Αθήνα, έως την (προ εικοσαετίας, πια) επανάσταση του Facebook και την εκτυφλωτική έκρηξη δημοφιλίας του TikTok μέσα στην πανδημία, το ανθρώπινο είδος διατηρούσε, από τη «χαραυγή» του και θα συντηρεί έως το τέλος του, όποτε κι αν έρθει αυτό, χώρους κοινωνικής δικτύωσης.

Η σοσιαλμιντιακή σφαίρα

Ήταν όμως η «μετανάστευση» αυτής της επικοινωνίας από τον πραγματικό στον ψηφιακό χώρο, και η διάδοση της φτηνής τεχνολογίας smartphone που έφεραν μία μοναδική αλλαγή στην ιστορία της επικοινωνίας, ως προς την ταχύτητα διάδοσης των μηνυμάτων και τις δυνατότητες μαζικής συνεννόησης. Λίγο πριν από την έλευση του 2025, η σοσιαλμιντιακή σφαίρα μετρά 5,22 δισ. χρήστες, εκ των οποίων 256 εκατ. προστέθηκαν το 2024, σημειώνοντας ρυθμό ανάπτυξης 5,2% (που μεταφράζεται σε 8,1 νέους χρήστες ανά δευτερόλεπτο, σύμφωνα με τα στοιχεία της Kepios).

Σχεδόν δύο δεκαετίες μετά τους πρώτους μας λογαριασμούς στο (τότε) παρθένο Facebook του (τότε) φοιτητή Μαρκ Ζάκερμπεργκ, το τοπίο εναλλάσσεται, εμπλουτίζεται και κινδυνεύει συνεχώς, όπως και κάθε τι ανθρώπινο στον καιρό της άναρχης άνθησής του. Πλάι στα «εγκαθιδρυμένα» Facebook, Χ και Youtube, μαζί με κάθε γενιά φαίνεται πως ξεπηδά και το ψηφιακό μέσο που θα τη φιλοξενήσει, ως ανεξάρτητο πεδίο έκφρασης με καινούργιους κώδικες επικοινωνίας και τάσεις.

Η επόμενη «έκρηξη» σημειώθηκε στον κλάδο της Τεχνητής Νοημοσύνης, που στο πεδίο των social media συνδέθηκε κυρίως αρνητικά με τις επιπλέον δυνατότητες δημιουργίας πειστικών fake news σε κρίσιμες συγκυρίες, όπως οι εθνικές εκλογές. Όμως fake news και καμπάνιες προπαγάνδας υπήρχαν από πάντα − από την εποχή των αγγελιοφόρων και της πρώτης Αγίας Γραφής, μέχρι τις εφημερίδες, το ραδιόφωνο και τις τηλεοράσεις. Το μόνο που αλλάζει με τα deep fakes είναι πως, πλέον, εκτός από αυτά που διαβάζουμε και που ακούμε, τώρα θα αμφιβάλλουμε και για αυτά που βλέπουμε με τα μάτια μας. Επομένως στο ερώτημα για το μέλλον των social media, μπορεί κανείς να κοιτάξει μάλλον με ασφάλεια πίσω του και να αθροίσει φαινόμενα και στατιστικά, όπως έκαναν πριν από την κλιματική αλλαγή οι μετεωρολόγοι για τον καιρό της επόμενης ημέρας: είναι μια χαοτική διαδικασία, που διέπεται ωστόσο από ορισμένους γνωστούς κανόνες και βραχυπρόθεσμα, άλλωστε, απασχολεί περισσότερο η πορεία συγκεκριμένων πλατφορμών και όχι η γενική και αόριστη τάση.

Η δύση του Facebook 

Πώς, για παράδειγμα, θα ανταποκριθεί το Facebook στη γήρανση των χρηστών του και την παγερή αδιαφορία της επόμενης γενιάς; Ο άλλοτε «επαναστάτης» ιδρυτής, που δεν είχε διστάσει να αποκλείσει τους λογαριασμούς του Ντόναλντ Τραμπ μετά τα επεισόδια της 6ης Ιανουαρίου 2021 στο Κογκρέσο, παρουσιάστηκε προ ολίγων ημερών ομοτράπεζος του παλιού και επόμενου προέδρου, σε μία απόπειρα αποκατάστασης των κατεστραμμένων σχέσεών τους. Εκπρόσωπος της Meta δήλωσε πως «ο Μαρκ ήταν ευγνώμων για την πρόσκληση να δειπνήσει με τον πρόεδρο Τραμπ και για την ευκαιρία να συναντηθεί με μέλη της ομάδας του σχετικά με την επερχόμενη κυβέρνηση». Η συνάντηση αφορούσε τα συμβόλαια της Meta με την κυβέρνηση, κυρίως σε εφαρμογές ΑΙ, τίποτα όμως δεν φαίνεται να μπορεί να φρενάρει το Facebook από την πορεία του προς τη «συνταξιοδότηση», αφού η Gen Z δεν μπαίνει καν στον κόπο να ανοίξει λογαριασμό. Η παρτίδα σώζεται εν μέρει από το Instagram, όπου νεότεροι influencers επιλέγουν για την προώθηση δικού τους υλικού, αλλά και εκεί δεν λείπουν τα παράπονα για αυστηρούς περιορισμούς και αγκυλώσεις. Στην προσπάθειά της να συγκρατήσει το κοινό, η Meta επέκρινε τον… εαυτό της τον Νοέμβριο, και παραδέχτηκε πως ο έλεγχος περιεχομένου ήταν υπερβολικός, ανακοινώνοντας πως θα επεκτείνει μία μη τιμωρητική πολιτική, ώστε οι δημιουργοί περιεχομένου να μην μπλοκάρονται τόσο εύκολα στο πρώτο «φάουλ». Έτσι η επόμενη χρονιά αναμένεται πιο χαλαρή για τους βιότοπους του Facebook και του Instagram, με ποινολόγιο μάλλον ελαστικό, σε μία προσπάθειά της Meta να ανταγωνιστεί τη διαφημιζόμενη απόλυτη ελευθερία λόγου που ευαγγελίζεται για το δικό του εξαγορασμένο «πρώην Twitter» ο Ίλον Μασκ.

To X ως εφαρμογή «για όλα»

Εκ δεξιών του Τραμπ στον Λευκό Οίκο, ο πλουσιότερος άνθρωπος του πλανήτη ευελπιστεί να προωθήσει τα οράματά του σε κάθε κλάδο: από την επιτάχυνση του οργανογράμματος της Space X με το βλέμμα στην πρώτη επανδρωμένη αποστολή fly -by στον Άρη, έως τη μετεξέλιξη του X σε μία εφαρμογή «για όλα»: social media, τραπεζικές υπηρεσίες, αγοραπωλησίες, συνδρομητικό streaming, τηλεπικοινωνίες, πλοήγηση κ.ο.κ. Οι επανειλημμένες προβλέψεις των επικριτών του Μασκ για κατάρρευση του X δεν επαληθεύονται, παρά την εύλογη, ως ένα σημείο, πρόγνωση για αποτυχία, ιδίως μετά την αποχώρηση των διαφημίσεων μεγάλων εταιρειών, όπως οι Apple, Disney και IBM το 2023. Τώρα καταγράφεται η ανάστροφη πορεία, και στελέχη των μίντια που επικαλούνται οι Financial Times αποκαλύπτουν ότι ορισμένα brands ετοιμάζονται να διαφημιστούν και πάλι στο X, καθώς ο δισεκατομμυριούχος ιδιοκτήτης του αναλαμβάνει νευραλγικό ρόλο στην κυβέρνηση Τραμπ. Ο «χρησμός» του νεογέννητου Bluesky για δήθεν «φυγή» από το X, μετά την υιοθέτηση μιας πιο συντηρητικής ατζέντας από τον Μασκ, δεν επαληθεύεται ούτε κατ’ ελάχιστον: μπορεί ο Guardian να ανακοίνωσε πως κόβει κάθε δεσμό με την «τοξική» πλατφόρμα του μεγιστάνα, αλλά επί της ουσίας κανένα άλλο μεγάλο μέσο δεν ακολουθεί. Αντίθετα αυτό που συμβαίνει είναι η μουδιασμένη προσθήκη ενός ακόμα λογαριασμού στη λίστα των… social media managers των εταιρειών. Και ναι μεν η αξία του X μπορεί να έχει καταβαραθρωθεί κατά 80% από τα περίπου 44 δισ. δολάρια που την είχε αγοράσει ο Μασκ, αλλά αυτό δεν φαίνεται να τον προβληματίζει για να άρει κάποιες δυσλειτουργικές αλλαγές, όπως το γεγονός πως η συντριπτική πλειοψηφία των χρηστών είναι υποχρεωμένη να βλέπει τις αναρτήσεις του Μασκ, ακόμα και αν δεν τον ακολουθεί, ή το γεγονός πως το μπλε τικ, που ήταν κάποτε μια σφραγίδα εγγύησης της γνησιότητας ενός λογαριασμού, τώρα μπορεί να εξαγοραστεί από οποιονδήποτε είναι πρόθυμος να πληρώσει τη μηνιαία συνδρομή. Επομένως η αποδυνάμωση του X είναι πιθανό να συνεχιστεί, αλλά όχι σε βαθμό καταστροφής ή αντικατάστασης από το όποιο «επόμενο twitter». Το X φαίνεται πως θα παραμείνει αναγνωρισμένος δίαυλος για εταιρείες, πολιτικούς, ΜΜΕ και ακόμα 610 εκατομμύρια μηνιαίους χρήστες.

Είναι το Bluesky η εναλλακτική; 

Είναι ωστόσο κρίμα που δεν αναπτύσσεται με έναν υποσχόμενο ρυθμό το Bluesky (ο πρώτος στόχος των 30 εκατ. χρηστών είναι ζήτημα αν θα επιτευχθεί σε αξιοπρεπές διάστημα, καθώς ο ρυθμός αύξησης νέων λογαριασμών έχει πέσει από τέσσερις χρήστες το δευτερόλεπτο την εποχή του πρώτου ενθουσιασμού, σε κάτω από έναν χρήστη ανά δευτερόλεπτο). Ανεξαρτήτως του όποιου ετεροκαθορισμού στη σκιά του Χ, το Bluesky επιχειρεί να κομίσει κάτι πραγματικά καινούργιο, επειδή υπόσχεται πως θα γίνει η πρώτη ουσιαστικά αποκεντρωμένη πλατφόρμα που θα δίνει στους χρήστες τον απόλυτο έλεγχο των δεδομένων τους: τη δυνατότητα να δημιουργούν τους δικούς τους servers και την ελευθερία να σχεδιάζουν τους δικούς τους αλγόριθμους. Έτσι, οι χρήστες δεν θα δεσμεύονται από τα «κεντρικά» σε επίπεδο συστήματος για το τι βλέπουν, και με τη φορητότητα των δεδομένων κανένα τρίτο άτομο ή ομάδα δεν θα ελέγχει τη δραστηριότητά τους ηγεμονικά. Αν αλλάξουν γνώμη, οι χρήστες θα μπορούν να παίρνουν τα δεδομένα τους και το ψηφιακό τους ιστορικό και να φεύγουν, μεταφέροντάς τα σε όποια άλλη πλατφόρμα θέλουν, χρησιμοποιώντας το Πρωτόκολλο Αυθεντικοποιημένης Μεταφοράς, ένα ανοιχτό, αποκεντρωμένο πρωτόκολλο για τη δημιουργία εφαρμογών κοινωνικής δικτύωσης.

TikTok, το μέλλον του κινεζικού γίγαντα

Θα ήταν αδύνατο να απουσιάζει από τη συζήτηση περί ψηφιακής ελευθερίας ο κινεζικός γίγαντας, το TikTok, απαγορευμένος ήδη από χρόνια στην Ινδία, απειλούμενος όσο ποτέ στο παρελθόν με μπλόκο και στις ΗΠΑ, ιδίως μετά την επάνοδο του Τραμπ. Τα επιχειρήματα της αμερικανικής κυβέρνησης περί κινδύνου των προσωπικών δεδομένων και προπαγάνδας ακούγονται τουλάχιστον απλοϊκά, μιας και οι κίνδυνοι αυτοί ενυπάρχουν στα συστατικά υλικά όλων των social media, οπουδήποτε στον κόσμο. Αυτό που ενοχλεί ιδιαιτέρως την Ουάσινγκτον εδώ είναι απλώς η έδρα των κεντρικών της μητρικής εταιρείας, που βρίσκεται στο Πεκίνο αντί για το Μένλοου Παρκ, για παράδειγμα. Το ζήτημα είναι αν έχει δικαίωμα μια οποιαδήποτε κυβέρνηση, με ένα όχι και τόσο πειστικά στοιχειοθετημένο, και μάλλον γενικόλογο κατηγορητήριο, να αναλαμβάνει, δήθεν, την προστασία των πολιτών της κόντρα στη βούλησή τους για περισσότερους διαύλους επικοινωνίας. Είναι κακό να υπάρχουν και πλατφόρμες που κάνουν, στο πλαίσιο της εύλογης νομιμότητας, τις κυβερνήσεις να ανησυχούν; Ίσως εδώ κρύβεται το πιο κρίσιμο και αναπάντητο, για την ώρα, ερώτημα για το μέλλον των social media.