«Η αρχιτεκτονική είναι πρώτα από όλα μια κοινωνική πράξη και μαζί με την πολεοδομία αποτελούν μια ενότητα», έλεγε ο Γιώργος Κανδύλης. Η Διακήρυξη της La Sarraz του 1ου Διεθνούς Συνεδρίου Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής το 1928 δήλωνε ότι προορισμός της αρχιτεκτονικής είναι να εκφράζει το πνεύμα της εποχής. Αν το Zeitgeist του ’33, σε εκείνο το διά θαλάσσης ταξίδι από τη Μασσαλία στην Αθήνα, κατά τη διάρκεια του 4ου Διεθνούς Συνεδρίου Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής, ήταν να βρεθεί το ιδεατό μοντέλο της «λειτουργικής πόλης», σήμερα ποιο είναι το μεγάλο διακύβευμα για την πόλη του μέλλοντος; Η πράσινη κινητικότητα; Η προσιτή στέγαση; Η προσβασιμότητα; Η έξυπνη κατοικία; Το μηδενικό ανθρακικό αποτύπωμα; Η ανθεκτικότητα απέναντι στα ακραία καιρικά φαινόμενα που προκαλεί η κλιματική κρίση;

Καλώς ήρθατε στο μέλλον…

«The Line», Σαουδική Αραβία. Δύο τείχη, ύψους 500 μέτρων, καλυμμένα εξολοκλήρου από καθρέφτες, συνολικού μήκους 170 χλμ., ξεκινούν από τα παράλια της Ερυθράς Θάλασσας και εκτείνονται προς την ενδοχώρα, διασχίζοντας την έρημο. Τα τείχη, οι οροφές των οποίων είναι σκεπασμένες από βλάστηση, απέχουν μεταξύ τους μόλις 200 μέτρα, και φιλοξενούν ανάμεσά τους μια πόλη 9 εκατ. κατοίκων που δεν μοιάζει με καμία άλλη στον κόσμο. Κάθετοι κήποι, κρεμαστά πάρκα, αερογέφυρες, κι ένα προηγμένο σύστημα μαζικής μεταφοράς, μέσω του οποίου οι κάτοικοι μετακινούνται από τη μία άκρη των 170 χλμ. στην άλλη σε μόλις 20 λεπτά, διαμορφώνουν ένα αστικό τοπίο βάσει των αρχών της πολεοδομίας μηδενικής βαρύτητας. Το «The Line», είναι μια φουτουριστική πόλη που σχεδιάζει η Σαουδική Αραβία, και θέτει σε αμφισβήτηση όσα γνωρίζουμε για την πολεοδομία, την αστική ανάπτυξη και την κατοικία. 

Αναζητώντας τη «χαμένη Ατλαντίδα»

Σήμερα, σύμφωνα με στοιχεία του ΟΗΕ, σχεδόν η μισή ανθρωπότητα κατοικεί σε πόλεις. Έως το 2030, το 60% του παγκόσμιου πληθυσμού αναμένεται να ζει σε αστικά κέντρα. Κι ενώ οι πόλεις καλύπτουν μόλις το 3% του επιφάνειας της γης, ευθύνονται για το 80% της παγκόσμιας κατανάλωσης ενέργειας. Σύμφωνα με τον Στόχο 11 «Βιώσιμες πόλεις και κοινότητες», των συνολικά 17 Στόχων του ΟΗΕ για Βιώσιμη Ανάπτυξη, έως το 2030 η ανθρωπότητα καλείται να διασφαλίσει την πρόσβαση για όλους σε επαρκή, ασφαλή, προσιτή στέγαση και την παροχή βασικών υπηρεσιών, τα βιώσιμα συστήματα μεταφορών, τη μείωση του ανθρακικού αποτυπώματος των πόλεων, την καθολική πρόσβαση σε ασφαλείς, προσβάσιμους, πράσινους, δημόσιους χώρους, να υποστηρίξει θετικούς οικονομικούς, κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς δεσμούς μεταξύ αστικών, περιαστικών και αγροτικών περιοχών, να ενισχύσει την εφαρμογή ολοκληρωμένων πολιτικών με στόχο την αποδοτικότητα των πόρων, την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή, την ανθεκτικότητα απέναντι στις καταστροφές, καθώς και την οικοδόμηση βιώσιμων και ανθεκτικών κτιρίων με τη χρήση τοπικών υλών. Ουτοπικό; Τουλάχιστον. Αλλά η ανθρωπότητα υλοποίησε όλα τα μεγάλα πολιτισμικά της άλματα κυνηγώντας μια ουτοπία. 

«Όσο πιο μπροστά κοιτάμε, τόσο περισσότερο αλλάζει η άποψή μας για το παρόν», υποστηρίζει ο γνωστός world-builder, διευθυντής του World Building Institute, Αλεξάντερ Μακντάουελ, και ένας εκ των δημιουργών του ντοκιμαντέρ που χρηματοδότησε η Αμερικανική Ένωση Πολιτικών Μηχανικών (ASCE) με τίτλο Cities of the Future (Οι πόλεις του Μέλλοντος). «Φανταστείτε έναν κόσμο όπου η ηλιακή ενέργεια τροφοδοτεί ολόκληρες πόλεις και ιπτάμενα οχήματα κυκλοφορούν σε αέριες λεωφόρους», αφηγείται ο διάσημος ηθοποιός και σκηνοθέτης του Χόλιγουντ, Τζον Κρασίνσκι. Δεν πρόκειται ωστόσο για σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Η ASCE, σε συνεργασία με τον αμερικανικό κολοσσό συμβούλων υποδομών AECOM, υπογράφουν «μια κινηματογραφική εμπειρία γιγαντιαίας οθόνης», όπως αποκαλούν το εντυπωσιακό τους ντοκιμαντέρ. Μέσω πλήθους πρωτοβουλιών, καλούν τον κόσμο να συμμετέχει στον σχεδιασμό των πόλεων του μέλλοντος. Εκθέσεις, προβολές, διαδικτυακές συζητήσεις, πλατφόρμα δημόσιου διαλόγου, διαδραστικές εφαρμογές για υπολογιστή και κινητό, οπτικοακουστικό υλικό επαυξημένης πραγματικότητας (VR), ενημερωτικά πακέτα για εκπαιδευτικούς και εθνικοί διαγωνισμοί είναι μερικές από τις δράσεις που διοργανώνουν, προκειμένου να βοηθήσουν το ευρύ κοινό να «βυθιστεί στα θαύματα της ανθρώπινης ευρηματικότητας».

Αυτό το κάλεσμα συμβαδίζει με την πιο πρόσφατη τάση στον χώρο της αστικής ανάπτυξης, το placemaking, μια πολύπλευρη συμμετοχική διαδικασία σχεδιασμού και διαχείρισης δημόσιων χώρων, που αξιοποιεί τα πλεονεκτήματα, την έμπνευση και τις δυνατότητες μιας τοπικής κοινότητας, προκειμένου να (συν)διαμορφώσει δημόσιους χώρους που βελτιώνουν την αστική ζωτικότητα, προάγοντας αξίες όπως η ανθρώπινη υγεία και ευημερία. Η συμμετοχικότητα δεν αποτελεί κάποια ρομαντική τάση που ξεπήδησε αναπάντεχα. Αναδεικνύεται ως αναγκαιότητα, καθώς τα παρόντα αστικά αναπτυξιακά μοντέλα όχι μόνο αδυνατούν να αντεπεξέλθουν στις σύγχρονες ανάγκες, αλλά παρουσιάζουν ουσιαστικές αδυναμίες και ανεπάρκειες. 

Η λεπτή κόκκινη γραμμή μεταξύ ουτοπίας και δυστοπίας

Στη λευκή βίβλο Πράσινης Αστικής Μετάβασης σχετικά με το μέλλον των αστικών περιοχών που εξέδωσε η State of Green, μια οργάνωση συνεργασίας μεταξύ της κυβέρνησης της Δανίας και των τριών κορυφαίων επιχειρηματικών ενώσεων της χώρας στους τομείς της ενέργειας, της βιομηχανίας και των τροφίμων, οι μελετητές αποφαίνονται ότι η σημερινή πόλη βρίθει προκλήσεων. Τα μεγάλα αστικά κέντρα αντιμετωπίζουν ζητήματα κυκλοφοριακής συμφόρησης, ατμοσφαιρικής ρύπανσης, θορύβου, κοινωνικού αποκλεισμού, λειψυδρίας, διαχείρισης απορριμμάτων, αυξημένης αστικοποίησης, υγιεινής, ανθεκτικότητας απέναντι στις φυσικές καταστροφές, και έλλειψης στέγασης. 

Στο ίδιο μήκος κύματος είναι και τα συμπεράσματα έρευνας του Chatham House σχετικά με την αναποτελεσματικότητα των σύγχρονων πόλεων. Η επιβάρυνση της θερμοκρασίας της ατμόσφαιρας από τη χρήση των κλιματιστικών, τα μη ανακυκλώσιμα κατασκευαστικά υλικά, οι δρόμοι που εξυπηρετούν την κυκλοφορία των αυτοκινήτων αντί των ανθρώπων, και η τεράστια παραγωγή απορριμμάτων είναι μερικά μόνο από μειονεκτήματα της σύγχρονης πόλης. 

Ο αιώνας των πόλεων

«Μαζί με τις προκλήσεις έρχονται ευκαιρίες», αναφέρει η λευκή βίβλος της State of Green, που υποστηρίζει ότι η απάντηση σε όλες αυτές τις προκλήσεις είναι ο ολιστικός στρατηγικός σχεδιασμός. Οι πόλεις αποτελούν μοχλούς οικονομικής ανάπτυξης, συνεισφέροντας περισσότερο από το 80% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Μπορούν να ηγηθούν της πράσινης μετάβασης, επιτρέποντας τη δημιουργία βιώσιμων και ανθεκτικών αστικών περιβαλλόντων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν πρωτοβουλίες όπως το «Σύμφωνο Δημάρχων» και το δίκτυο C40, που προσφέρουν πλαίσιο συνεργασίας για την επίτευξη των στόχων της Διεθνούς Συνδιάσκεψης για το Κλίμα, για μηδενικό αποτύπωμα έως το 2050. 

Για να επιτύχουμε όμως αυτούς τους στόχους, ισχυρίζονται οι Δανοί τεχνοκράτες, εκτός από πρωτοβουλίες πόλεων, χρειαζόμαστε πρωτοπόρους επιστήμονες και στενή συνεργασία μεταξύ δημοσίου και ιδιωτικού τομέα. Η έξυπνη τεχνολογία δείχνει να εμφανίζεται την κατάλληλη στιγμή για να υπηρετήσει τον στόχο της βιωσιμότητας, της πράσινης μετάβασης, της προσβασιμότητας. Ή τουλάχιστον αυτή είναι η ελπίδα. 

Σε αυτό συμφωνούν και οι ερευνητές του Chatham House, και αποφαίνονται ότι νέα εργαλεία όπως τα ψηφιακά δίδυμα (εικονικά, ψηφιακά μοντέλα), η τεχνητή νοημοσύνη και το διαδίκτυο των πραγμάτων μπορούν να βοηθήσουν στην ανάλυση και μείωση των εκπομπών από τις μεταφορές, τα κτίρια και τις λοιπές δραστηριότητες εντός του αστικού ιστού. Η έρευνα του Chatham House αναδεικνύει επίσης τις πόλεις ως διαμορφωτές της σύγχρονης πολιτικής ατζέντας και της κοινωνίας του αύριο. Καθώς οι πόλεις μεγαλώνουν, θα συνεχίσουν να ασκούν όλο και μεγαλύτερη οικονομική και πολιτική ισχύ πέρα από τα «αστικά» τους σύνορα, επηρεάζοντας τα εθνικά ζητήματα. Απόδειξη της αυξημένης τους επιρροής, η ανάδυση της «διπλωματίας πόλεων», ενός νέου είδους διεθνούς διπλωματίας, που ασκείται τα τελευταία χρόνια σε ολόκληρο τον κόσμο και έλκει την προσοχή μελετητών, πολιτικών και, μοιραία, επιχειρήσεων. 

Το λεξιλόγιο του μέλλοντος των πόλεων

Σύμφωνα με το Future Cities Lab Global, οι όροι «ανθεκτικές γαλαζοπράσινες υποδομές», «αστικοποίηση με αγροπολιτική προοπτική», «αγρο-αστικότητες», «αγρο-αστικισμοί», «νέα αστική ατζέντα υπό το πρίσμα της πλανητικής αστικοποίησης» και «σημασιολογία των αστικών στοιχείων» συνθέτουν το νέο λεξιλόγιο των εννοιών που αναλύουν τα σύγχρονα οράματα για τις πόλεις του αύριο και συμβάλλουν στην υλοποίηση εφαρμόσιμων σχεδίων. 

Η πρόταση του Future Cities Lab Global, μιας διεθνικής συνεργασίας μεταξύ των κορυφαίων πανεπιστημιακών ιδρυμάτων της Ελβετίας και της Σιγκαπούρης, είναι οι γαλαζοπράσινες υποδομές, δηλαδή τα δίκτυα που παρέχουν συνδυαστικές λύσεις επίλυσης αστικών και κλιματικών προκλήσεων, σε αρμονία με τη φύση. Η μπλε και πράσινη υποδομή αφορά τον συνδυασμό της ύπαρξης φυσικών στοιχείων τοπίου και σχεδιασμένων από τον άνθρωπο παρεμβάσεων που αλληλοσυμπληρώνονται με σκοπό την εκτέλεση λειτουργικών ρόλων που παρέχουν πολλαπλά οφέλη βιωσιμότητας. Η δε αγροπολιτική προοπτική, ως νεοανερχόμενο είδος αστικοποίησης, αφορά μια προσέγγιση αστικού σχεδιασμού που στοχεύει στην αντιμετώπιση του παγκόσμιου φαινομένου της αστικοποίησης −που καταστρέφει εύφορη γεωργική γη−, και, ταυτόχρονα, απαντά στην αυξανόμενη ανάγκη κάλυψης επισιτιστικών αναγκών των αστικοποιημένων πληθυσμών, οι οποίοι πλέον ασκούν ασφυκτικές πιέσεις σε μια σειρά οικολογικών συστημάτων. Ως παράδειγμα αγροπολιτικής προοπτικής ας φανταστούμε πώς τα Μεσόγεια θα μπορούσαν να είναι ένας «βιώσιμος κάμπος», που θα τροφοδοτούσε τον πληθυσμό της Αττικής με οπωροκηπευτικά. 

Οι επιστήμονες του Future Cities Lab Global επισημαίνουν ότι η (υπ)ανάπτυξη των αστικών υποδομών δεν συμβαδίζει με τα απρόοπτα της γρήγορης αστικοποίησης, με αποτέλεσμα ολόκληρες αστικές περιοχές να παραμένουν υπο-εξυπηρετούμενες σε πλήθος τομέων (μεταφορές, ύδρευση, άρδευση, χώροι πρασίνου και αναψυχής). Στόχος των πολιτικών γαλαζοπράσινων υποδομών είναι να βελτιώσουν την επάρκεια των συστημάτων αστικής ύδρευσης, να αντιμετωπίσουν φαινόμενα όπως οι πλημμύρες, να υποστηρίξουν την τοπική παραγωγή τροφίμων, να μετριάσουν τις επιπτώσεις της «θερμικής αστικής νησίδας», να βελτιώσουν τον έλεγχο της ρύπανσης των υδάτων, να προωθήσουν τη βιοποικιλότητα, αλλά και να παρέχουν αναψυχή και άθληση, αλλά και θέσεις εργασίας στους πολίτες, βελτιώνοντας εντέλει την ποιότητα της ζωής τους.

Μεταξύ των μετασχηματισμών που καλούμαστε να επιτύχουμε σε σχέση με τον αστικό σχεδιασμό είναι αναμφίβολα αυτός των συγκοινωνιών. Η αλλαγή των προτύπων αστικής κινητικότητας ουσιαστικά αποτελεί εργαλείο πολιτιστικής αλλαγής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Πυραμίδα Κινητικότητας, η οποία επισημαίνει ότι η περιστασιακή χρήση αυτοκινήτων και αεροπλάνων είναι αποδεκτή, αλλά προκειμένου να βελτιώσουμε την αστική ποιότητα ζωής, οφείλουμε να δώσουμε προτεραιότητα στις «πράσινες» επιλογές. Στη βάση της πυραμίδας βρίσκεται η πεζοπορία, το ποδήλατο και τα φιλικά προς το περιβάλλον μέσα μεταφοράς. Στο κέντρο της βρίσκονται τα μέσα μαζικής συγκοινωνίας και στην κορυφή τα ατομικά μέσα και τα μέσα που μολύνουν περισσότερο (αεροπλάνα & πλοία). Ο υποδομές είναι βεβαίως η βασική προϋπόθεση εφαρμογής αυτής της Πυραμίδας. 

Ο στόχος για μηδενική εκπομπή αερίων του θερμοκηπίου των πόλεων ασκεί πιέσεις και στην κτηματαγορά, καθώς τα κτίρια οφείλουν να διαθέτουν μηδενικό ενεργειακό αποτύπωμα. Τουτέστιν, τέρμα η καύση υδρογονανθράκων για ενέργεια και θέρμανση, ευρεία εφαρμογή βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής, «έξυπνα» σπίτια που με τη βοήθεια της τεχνολογίας θα ελέγχουν τη βιωσιμότητα, την αποδοτικότητα και το αποτύπωμα όλων των συσκευών και των λειτουργιών τους, αλλά και της συμπεριφοράς των ενοίκων τους. Η αλόγιστη χρήση ενέργειας ή υδάτων θα ελέγχεται από την τεχνητή νοημοσύνη, που θα μας «μαλώνει» επειδή ξεχάσαμε το φως αναμμένο βγαίνοντας από ένα δωμάτιο, ή θα μας κλείνει τη βρύση όσο βουρτσίζουμε τα δόντια μας. Θα υπολογίζει ακριβώς πόση ώρα χρειάζεται ένα φαγητό για να μαγειρευτεί και θα ρυθμίζει αυτόματα την ψύξη του ψυγείου μας, σύμφωνα με την εξωτερική θερμοκρασία. 

Πίσω στην ουτοπία;

Σύμφωνα με τον επενδυτικό όμιλο Pictet, ο οποίος προσφέρει διαχείριση περιουσιακών στοιχείων και επενδυτικές συμβουλές στην παγκόσμια οικονομική ελίτ, μπορούμε να είμαστε αισιόδοξοι. Οι ειδικοί του ομίλου υποστηρίζουν ότι οι υπεύθυνοι για τον σχεδιασμό και την κατασκευή των αστικών κέντρων του μέλλοντος ανταποκρίνονται στην πρόκληση. Θεωρούν μάλιστα ότι τα νέα είναι καλά και για τους επενδυτές. Οι αναδυόμενες επενδυτικές ευκαιρίες μπορούν να χωριστούν σε τρεις μεγάλους τομείς δραστηριότητας: την οικοδόμηση της πόλης, τη λειτουργία της και τη ζωή σε αυτήν. Η εμφάνιση των έξυπνων πόλεων υπόσχεται τη δημιουργία σημαντικών επιχειρηματικών ευκαιριών για ένα ευρύ φάσμα εταιρειών, καθώς, ενώ η παγκόσμια οικονομία επεκτείνεται ετησίως μόλις κατά 3%, η πρόβλεψη για τις επιχειρήσεις που σχετίζονται με την αστικοποίηση να αυξήσουν τα έσοδά τους αγγίζει το 15%. 

Μπορεί, όπως είπε και ο Αλαίν ντε Μποτόν, να μην υπάρχει πραγματικά «αρχιτεκτονική της ευτυχίας», οι πόλεις όμως, όπως και οι κατοικίες μας, δεν αποτελούν μόνο φυσικές κατασκευές ή επενδυτικές ευκαιρίες. Συνιστούν φύλακες πολιτισμικών ταυτοτήτων. Τα δομικά τους συστατικά δεν είναι μόνο υλικά, αλλά και ψυχικά. Οι χώροι είναι και τόποι. «Η αρχιτεκτονική είναι ικανή να μας καταστήσει σαφές ποιοι θα μπορούσαμε να είμαστε ιδανικά», είχε πει άλλωστε ο πρωτοπόρος της μοντέρνας αρχιτεκτονικής Λούντβιχ Μις βαν ντερ Ρόε.