Η Ελλάδα, από το τέλος του 2023, βρίσκεται ανάμεσα στις χώρες που αναδεικνύουν σε ανώτατο επίπεδο την προτεραιότητα που αποτελεί η τεχνητή νοημοσύνη για την εξέλιξη της οικονομίας, της παραγωγικότητας και της κοινωνικής προόδου. 

Ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης συνέστησε τη Συμβουλευτική Eπιτροπή για την Τεχνητή Νοημοσύνη, που θα συντάξει την εθνική στρατηγική, υπό τον συντονισμό της Ειδικής Γραμματείας Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού. 

Ένα από τα σημαντικά ορόσημα αποτέλεσε η εκπόνηση της πρώτης μελέτης στην Ελλάδα για το μέλλον της τεχνητής νοημοσύνης από το ΕΚΚΕ, τον ΔΗΜΟΚΡΙΤΟ και την Ειδική Γραμματεία Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού, υπό τον τίτλο «Gen AI και Ελλάδα 2030». Ολόκληρη η μελέτη βρίσκεται αναρτημένη στην ιστοσελίδα της Ειδικής Γραμματείας, www.foresight.gov.gr 

Η μελέτη αυτή δεν είναι μόνο η πρώτη επί του θέματος, αλλά και η πρώτη που πραγματοποιήθηκε με τη μεθοδολογία foresight και κατέληξε σε 4 εναλλακτικά σενάρια, καθώς η αβεβαιότητα του μέλλοντος απαιτεί πολυεστιακή προσέγγιση και όχι μονήρη. 

Ευκαιρίες, προοπτικές, αβεβαιότητες

Οι πρόσφατες εξελίξεις στον χώρο της τεχνητής νοημοσύνης (ΑΙ), και ειδικότερα στον κλάδο της παραγωγικής τεχνητής νοημοσύνης (Gen AI), επιφέρουν ένα κύμα τεχνολογικής καινοτομίας, που διαθέτει τη δυνατότητα αναδιαμόρφωσης του ιστού της κοινωνίας, της οικονομίας και της εργασίας. Καθώς αυτή η μετασχηματιστική τεχνολογία συνεχίζει να εξελίσσεται με ραγδαίους ρυθμούς, η Ελλάδα φαίνεται να βρίσκεται στην αρχή μιας νέας εποχής, όπου η GenAI είναι έτοιμη να διαδραματίσει κεντρικό ρόλο στην επιτάχυνση της αυτοματοποίησης, την ενίσχυση της παραγωγικότητας και την επανάσταση σε διάφορες βιομηχανίες.

Τα συστήματα παραγωγικής τεχνητής νοημοσύνης έχουν εξελιχθεί,−και συνεχίζουν να εξελίσσονται− εκθετικά σε μια νέα μορφή τεχνοκοινωνικού υποκειμένου, επιδεικνύοντας μια άνευ προηγουμένου ικανότητα να συνθέτουν και να παράγουν περιεχόμενο που προσομοιάζει σε ανθρώπινα αποτελέσματα, να εκτελούν εντολές (με πιθανοκρατικούς όρους) και να δημιουργούν χωρίς να σκέφτονται, να συναισθάνονται, να κατανοούν, να εξηγούν, ή να προβαίνουν σε ηθικές αξιολογήσεις, να αποδίδουν ένα «γιατί» σε όσα συμβαίνουν. Η GenAI επιδεικνύει ένα συνεχώς διευρυμένο φάσμα δυνατοτήτων, από τη δημιουργία πρωτογενώς πραγματικών κειμένων μέχρι τη δημιουργία εικόνων, βίντεο, μουσικής, ακόμα και κώδικα υπολογιστών. Ο αντίκτυπος  της συνεχούς ανάπτυξης της GenAI είναι τεράστιος και αφορά σε πολλούς και διαφορετικούς τομείς δραστηριότητας, όπως η υγειονομική περίθαλψη, τα χρηματοοικονομικά, η ψυχαγωγία, τα μέσα ενημέρωσης, η εκπαίδευση, η δημόσια διοίκηση, η προστασία του περιβάλλοντος, η ναυτιλία, ο τουρισμός, ο πολιτισμός, κ.ά.

Η τεχνολογία αυτή αντιπροσωπεύει ένα μεγάλο άλμα προς τα εμπρός, στη συνεργασία και σύγκλιση ανθρώπου-μηχανής, συγκρίσιμο σε σημασία με την έλευση των προσωπικών υπολογιστών, του διαδικτύου και της κινητής τεχνολογίας. Ωστόσο, όπως συμβαίνει με οποιαδήποτε επαναστατική τεχνολογία, η GenAI αναδιατάσσει το σύνολο του αντιληπτικού μας ορίζοντα, παρουσιάζοντας το δικό της σύνολο προκλήσεων, στις οποίες συμπεριλαμβάνεται και η δυνατότητα των συστημάτων της να παράγουν ανακριβείς ή ψευδείς πληροφορίες, εγείροντας ερωτήματα που αφορούν στην τεχνική και γνωσιακή αξιοπιστία και την ηθική.

Καθώς όλο και περισσότεροι οργανισμοί στην Ελλάδα και σε όλο τον κόσμο ενσωματώνουν την GenAI στις καθημερινές λειτουργίες τους, μπορούμε να φανταστούμε και να υποθέσουμε βαθιές τεχνολογικές, κοινωνικές, πολιτικές και περιβαλλοντικές αλλαγές. Ο υψηλός βαθμός αβεβαιότητας και πολυπλοκότητας που συνοδεύει αυτές τις εξελίξεις καθιστά απαραίτητη την εφαρμογή μιας στρατηγικής προορατικής προσέγγισης, δηλαδή συμμετοχικών διαδικασιών που επιτρέπουν τη συστηματική κατανόηση (αλλά όχι πρόβλεψη) του περιβάλλοντος και των δυνάμεων που το μετασχηματίζουν, των εναλλακτικών μελλοντικών προοπτικών, και των σεναρίων για τη διαμόρφωση πολιτικών και στρατηγικής.

Η εμπέδωση της ΑΙ μέχρι το 2030

Η AI είναι ήδη εδώ και φαίνεται να αποτελεί μια εκθετική και μάλλον μη αναστρέψιμη τεχνοκοινωνική εξέλιξη, με την οποία πρέπει να μάθουμε να συμβιώνουμε, αποφεύγοντας τους κινδύνους και αξιοποιώντας τα πολλαπλά πλεονεκτήματά της. Αυτό είναι ένα κοινό συμπέρασμα των πληροφορητών μας, αν και όλοι/όλες θεωρούν ότι η AI βρίσκεται σε πολύ πρώιμο στάδιο, ειδικά στην Ελλάδα. Στις μέρες μας, παρατηρούμε απλώς κλάσματα του αυριανού τοπίου της AI. Ωστόσο, πιθανώς δεν θα χρειαστεί ακόμα πολύς χρόνος για να διαμορφωθεί το τοπίο.

Η εμπέδωση της AI, είτε ως τεχνολογίας γενικού σκοπού είτε ως τεχνολογίας ειδικού σκοπού, αναμένεται να έχει μεγάλη και πολυεπίπεδη επίδραση στην ελληνική κοινωνία μέχρι το 2030, με μια κυρίως αισιόδοξη προοπτική για τη φύση αυτού του αντίκτυπου. Η αισιοδοξία αυτή βασίζεται στη δυνατότητα να προκαλέσουμε ποιοτική αλλαγή στον τρόπο που ζούμε, αλληλεπιδρούμε, εργαζόμαστε, μαθαίνουμε, παράγουμε και καταναλώνουμε.

Στην προσπάθεια να αξιολογήσουμε το πώς μπορεί να εκτυλιχθεί η δυναμική της AI προς το 2030, χρειάζεται να ληφθούν υπόψη τόσο οι διευκολυντικοί παράγοντες που παίζουν ρόλο καταλύτη, όσο και οι ανασταλτικοί παράγοντες, που περιορίζουν ή εμποδίζουν την ανάπτυξη της GenAI. Οι κύριοι μοχλοί επιτάχυνσης περιλαμβάνουν την πρόοδο στις νέες τεχνολογίες που διευρύνουν τις τεχνικές δυνατότητες της AI, τις ψηφιακές δεξιότητες, τις μεγάλες επενδύσεις (δημόσιες και άμεσες ιδιωτικές επενδύσεις, και συμπράξεις δημοσίου- ιδιωτικού τομέα) από τον κλάδο της τεχνολογίας, καθώς και η βούληση της δημόσιας πολιτικής, της οικονομίας (ως μακρομέγεθος), των επιχειρήσεων (κερδοσκοπικών ή κοινωνικών) και της κοινωνίας να αγκαλιάσουν και να αξιοποιήσουν την ΑΙ. Οι κύριοι παράγοντες επιβράδυνσης περιλαμβάνουν την έλλειψη διαλειτουργικότητας και ανταγωνιστικών προτύπων, την έλλειψη ψηφιακού εγγραμματισμού, κινήτρων και μακροπρόθεσμων σχεδίων, αμυντικές ή τεχνοφοβικές νοοτροπίες, και την κόπωση των χρηστών από την τεχνολογία.

Αν και όλοι οι πληροφορητές προτιμούν ένα ανοιχτό, συμπεριληπτικό και δημοκρατικό είδος ΑΙ, υπάρχει ένα σημαντικό ποσοστό συμμετεχόντων που πιστεύουν ότι το τεχνολογικό πεδίο θα είναι κλειστό και συγκεντρωτικό, με λίγους κυρίαρχους επιχειρηματικούς παράγοντες και πολλές ψηφιακές ανισότητες και αλγοριθμικές αδικίες.

Ζητήματα ψηφιακής ηθικής και ρύθμισης απασχολούν έντονα τους ειδικούς. Αφενός η υπερβολικού βαθμού πολιτική ή εταιρική παρέμβαση, καθώς και ο έλεγχος, μπορούν να περιορίσουν τα επίπεδα λειτουργικότητας και καινοτομίας της GenAI. Αφετέρου ο μικρός βαθμός ρύθμισης θα μπορούσε να ωθήσει τους χρήστες στο να νιώθουν επισφαλείς ως προς την αξιοπιστία του περιεχομένου (π.χ. παραποιημένες ειδήσεις και deepfakes), το απόρρητο και την ιδιωτικότητα, οδηγώντας σε μια λιγότερο θετική και υγιή κουλτούρα χρήσης της AI.

Έως το 2030, θα είναι σημαντικό έως απαραίτητο για τις ιδιωτικές επιχειρήσεις, όσο και για τον δημόσιο τομέα, να αναπτύξουν στοχευμένες δραστηριότητες και προορατικές πολιτικές γύρω από την GenAI.

Τεχνοκοινωνική επιτάχυνση, τεχνο-νάνος, τεχνο-κοινωνική βραδυπορία, τεχνο-γίγαντας

Η έρευνα παρουσιάζει τέσσερα σενάρια για τις πιθανές εναλλακτικές εικόνες του μέλλοντος της AI στην Ελλάδα του 2030. Το πρώτο φέρει την ονομασία «τεχνοκοινωνική επιτάχυνση», όπου ο κόσμος περιγράφεται ως ευπροσάρμοστος και απελευθερωμένος από τεχνοφοβικές αγκυλώσεις, ενώ η αειφορία και η αξία του οικοσυστήματος της GenAI βρίσκονται σε υψηλό επίπεδο, μαζί με ένα αρκετά ανθεκτικό φιλελεύθερο πολιτικό σύστημα. Στο δεύτερο σενάριο, τον «τεχνο-νάνο», κυριαρχεί μεν η ανοιχτή οικονομία και μια δέσμη ευνοϊκών πολιτικών προθέσεων, ωστόσο το οικοσύστημα της GenAI χάνει τη δυναμική του και δεν αποτελεί προτεραιότητα, λόγω υπερβολικών ρυθμίσεων και αυστηρών γραφειοκρατικών κανονισμών. Το τρίτο σενάριο περιγράφεται με τον όρο «τεχνοκοινωνική βραδυπορία» και αντιπροσωπεύει ένα καχεκτικό ή υπανάπτυκτο οικοσύστημα AI, σε έναν κλειστό και τεχνοφοβικό κόσμο, παράλληλα με μια σημαντική ένδεια ηθικών και ρυθμιστικών πλαισίων, δημοσίων πολιτικών και θεσμικών παρεμβάσεων. Το τέταρτο σενάριο απεικονίζει έναν «τεχνο-γίγαντα» με γυάλινα πόδια και αντιπροσωπεύει ένα οικοσύστημα ΑΙ που αντανακλά μεν την παγκόσμια τεχνολογική έκρηξη, αλλά μέσα σε ένα κοινωνικο-πολιτισμικό και πολιτικό περιβάλλον που αδυνατεί να μετατρέψει την ταχύτητα σε προσαρμογή, να ενσωματώσει τις σύγχρονες τεχνο-εξελίξεις και να αξιοποιήσει τις δυνατότητες και ευκαιρίες που αυτές προσφέρουν.

Η παγκόσμια γεωπολιτική και γεωοικονομική τάξη καθίσταται ολοένα και πιο αβέβαιη, πολύπλοκη και ασταθής. Η ΑΙ φαίνεται να ενισχύει αυτά τα συστημικά χαρακτηριστικά και αναδεικνύει την ανάγκη για έναν τρόπο σκέψης εκθετικό και στραμμένο-στο-μέλλον. Δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για το τι μας επιφυλάσσει το μέλλον, ούτε μπορούμε να αποφύγουμε τις διαρκείς διαταράξεις σε μια εποχή «μονιμοκρίσης». Αλλά εναπόκειται σε εμάς να αξιοποιήσουμε αυτή τη γενικευμένη αβεβαιότητα/πολυπλοκότητα, να θέσουμε μακροπρόθεσμους στόχους, να προσαρμόσουμε θεσμούς και νοοτροπίες, να είμαστε κατάλληλα προετοιμασμένοι, και να εργαστούμε για το πλέον ευνοϊκό σενάριο, δηλαδή αυτό της τεχνοκοινωνικής επιτάχυνσης, με στόχο την ενίσχυση της ικανότητας της χώρας για βιώσιμη ανάπτυξη και ανθεκτική ευημερία, βάσει δυναμικών διαγνώσεων ως προς τις τάσεις, τις αβεβαιότητες και τις ευκαιρίες που αναδύονται γύρω μας.

Η μελέτη της Ειδικής Γραμματείας εστιάζει σε σενάρια. Η δημιουργία σεναρίων είναι ένα ισχυρό και αποτελεσματικό εργαλείο για να αναγνωρίσουμε, κατά τον Καβάφη, τη «μυστική βοή των πλησιαζόντων γεγονότων». Όπως προαναφέραμε, οι κοινωνιοτεχνολογικές εξελίξεις είναι μη προβλέψιμες, δεν υπάρχει ένα συγκεκριμένο «σίγουρο» μέλλον.

Οφείλουμε να τονίσουμε εδώ ότι αυτή η «σιγουριά» αφορά στην πιθανοκρατική διάσταση των εκτιμήσεων. Η προορατική μεθοδολογία δεν δημιουργεί ανασφάλεια, αλλά αντιθέτως στοχεύει να καταστήσει τα κοινωνικά συστήματα βιώσιμα και τους πολίτες ψυχοκοινωνικά ανθεκτικούς, ώστε να μπορούν να νιώθουν σίγουροι αγκαλιάζοντας την αβεβαιότητα. Σε κάθε περίπτωση, υπάρχει χώρος για δυναμικές εκτιμήσεις, για την αναγνώριση των τάσεων και των ασθενών σημάτων, τη συστηματική διερεύνηση του ορίζοντα και τη μελέτη των αβεβαιοτήτων.

►Σενάριο 1, τεχνοκοινωνική επιτάχυνση: Σε αυτό το σενάριο, ο τεχνολογικά προηγμένος κόσμος περιγράφεται ως ανθεκτικός και απελευθερωμένος από τεχνοφοβικές αγκυλώσεις, ενώ η αειφορία και η αξία του οικοσυστήματος της GenAI βρίσκονται σε υψηλό επίπεδο, μαζί με ένα υγιές και εύρωστο φιλελεύθερο πολιτικό σύστημα. Σε αυτό το σενάριο, οραματιζόμαστε ένα εκσυγχρονιστικό και προσαρμοστικό περιβάλλον, όπου η GenAI υιοθετείται ευρέως και ενσωματώνεται σε διάφορες πτυχές της καθημερινής ζωής. Αντιπροσωπεύει την αισιοδοξία που περιβάλλει τις δυνατότητες της AI εν γένει να ενισχύσει την αποτελεσματικότητα της διοίκησης, την παραγωγικότητα της οικονομίας και την ευημερία των πολιτών, μέσα σε ένα υπεύθυνο, ηθικό και προορατικό πλαίσιο, όπου τεχνολογία και κοινωνία συνυπάρχουν λειτουργικά και συγχρονίζονται με γρήγορους ρυθμούς. Εδώ η Ελλάδα του 2030 αξιοποιεί επαρκώς τις ευκαιρίες που αναδύονται σε όλους τους τομείς οικονομικής δραστηριότητας και ενισχύει διαρκώς τη θέση της στο διεθνές σύστημα.

►Σενάριο 2, τεχνο-νάνος: Πρόκειται για έναν κόσμο όπου κυριαρχεί η ανοιχτή οικονομία και μια δέσμη καλοπροαίρετων πολιτικών προθέσεων, ωστόσο το οικοσύστημα της GenAI χάνει τη βιωσιμότητα και τη δυναμική του και δεν αποτελεί προτεραιότητα. Αυτό το σενάριο απεικονίζει μια αρνητική κατάσταση, στην οποία επιβάλλονται αυστηροί κανονισμοί στην ανάπτυξη της GenAI (με ισχυρές διαφωνίες στους κόλπους της ΕΕ), που ενδεχομένως φτάσουν σε σημείο να καταπνίξουν ή να περιορίσουν τη διαφαινόμενη πρόοδό της.

►Σενάριο 3, τεχνοκοινωνική βραδυπορία: Το σενάριο αυτό αντιπροσωπεύει ένα καχεκτικό ή υπανάπτυκτο οικοσύστημα GenAI, με υποχώρηση της προόδου των μοντέλων GenAI και μείωση της τεχνοκοινωνικής δυναμικής, σε έναν κλειστό, κατακερματισμένο και τεχνοφοβικό κόσμο, παράλληλα με μυωπικές στρατηγικές και μια μεγάλη ένδεια ηθικών και ρυθμιστικών πλαισίων, δημοσίων πολιτικών και θεσμικών παρεμβάσεων.

►Σενάριο 4, τεχνο-γίγαντας: Το σενάριο αυτό απεικονίζει έναν «γίγαντα με γυάλινα πόδια» και αντιπροσωπεύει ένα οικοσύστημα GenAI που αντανακλά την παγκόσμια τεχνολογική έκρηξη μέσα σε ένα κοινωνικοπολιτισμικό και πολιτικό περιβάλλον που αδυνατεί να μετατρέψει την ταχύτητα σε προσαρμογή, να ενσωματώσει τις σύγχρονες τεχνο-εξελίξεις και να αξιοποιήσει τις δυνατότητες και ευκαιρίες που αυτές προσφέρουν.

Τα ενδεχόμενα αυτά μέλλοντα αποτυπώνονται σε σενάρια τα οποία προφανώς δεν αποτελούν προβλέψεις ή «μαντικές ιδιότητες», καθώς το σύστημα είναι εγγενώς μη προβλέψιμο, με τις διαθέσιμες εναλλακτικές να υπόκεινται σε σταδιακή ή απότομη τροποποίηση ή μεταβολή. Εντούτοις, τα σενάρια αναδεικνύουν τάσεις ή μεγατάσεις (megatrends) και συμβάλλουν στο να κατανοήσουμε/διαγνώσουμε με δυναμικό τρόπο και να διαχειριστούμε (αλλά όχι να «επιλύσουμε» ή να «θεραπεύσουμε») την πολυπλοκότητα και τη μη γραμμικότητα σε ένα πιο δομημένο πλαίσιο. Μας βοηθούν στο να μην πηγαίνουμε «στα σκοτεινά», κατά τον Σεφέρη. Τα εναλλακτικά σενάρια της έρευνάς μας παρουσιάζουν τέσσερις διαφορετικές και εξίσου πιθανές εκδοχές του μέλλοντος, προβάλλοντας μια σειρά από προκλήσεις, αβεβαιότητες και ευκαιρίες που απαιτούν διαρκή παρακολούθηση.

*Ο Γιάννης Μαστρογεωργίου είναι ειδικός γραμματέας Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού στην Προεδρία της Ελληνικής Κυβέρνησης.