Ένα τολμηρό και πρωτοπόρο οικοσύστημα καινοτομίας προοδεύει, αναπτύσσεται, ανοίγει το βλέμμα του στη διεθνή αγορά, κεντρίζει το ενδιαφέρον πολυεθνικών κολοσσών. Ο κλάδος τεχνολογίας στη χώρα μας ισχυροποιείται σταθερά τα τελευταία χρόνια, «μπολιάζει» πολλούς άλλους τομείς και έχει τις προοπτικές να αναδειχθεί σε επιταχυντή της οικονομίας συνολικά, δημιουργώντας πολλαπλά οφέλη. 

Σε μια εποχή που ο πρωτογενής τομέας αγκομαχεί, που οι εξαγωγές προϊόντων κατεβάζουν ταχύτητα, λόγω και των διεθνών κρίσεων, και το ελληνικό ΑΕΠ παραμένει σε σημαντικό βαθμό εξαρτώμενο από τον τουρισμό, ο κλάδος της τεχνολογίας τα τελευταία χρόνια δείχνει ότι μπορεί να ενισχύσει την ανάπτυξη. Επιδεικνύοντας αυξημένη εξωστρέφεια και διεθνή προσανατολισμό, και συμβάλλοντας στην αλλαγή του ελληνικού παραγωγικού προτύπου προηγούμενων δεκαετιών. 

Τι έχει συντελέσει σε αυτό το success story και τη δυναμική που αναδεικνύει ο κλάδος, και κυρίως ποιες είναι οι προοπτικές, αλλά και οι πιο σημαντικές προκλήσεις για τα επόμενα χρόνια, ώστε να ανταποκριθεί ο τομέας τεχνολογίας στις αυξημένες προσδοκίες; Τέσσερις από τους πιο σημαντικούς διαμορφωτές του οικοσυστήματος τεχνολογίας στη χώρα μας, από διαφορετικούς επιμέρους τομείς, μας βοηθούν να σκιαγραφήσουμε το τοπίο.

Στα χνάρια της Δύσης με χρονοκαθυστέρηση 

Έστω και με μια καθυστέρηση, η Ελλάδα δείχνει να ακολουθεί αυτό που συμβαίνει εδώ και πολλά χρόνια στον δυτικό κόσμο. Ο τομέας της τεχνολογίας στην Ελλάδα μεγαλώνει σταθερά και, σύμφωνα με τα στοιχεία του ΣΕΒ, καταγράφονται περισσότερες από 700 εταιρείες στον κλάδο, οι οποίες συνεισφέρουν στο ελληνικό ΑΕΠ σε ποσοστό 1,5%. Αν και μακριά ακόμα από το μέσο όρο του 10% των δυτικών οικονομιών, είναι όμως ένα σημαντικό βήμα, αν όχι άλμα, αν λάβουμε υπόψη την εξαιρετικά χαμηλή αφετηρία και την προβληματική σχέση του ελληνικού επιχειρείν με την καινοτομία στο παρελθόν. 

Μια σχέση που έχει ξεκινήσει να αλλάζει, αποτέλεσμα σε έναν βαθμό των αλλεπάλληλων οικονομικών κρίσεων και της αδυναμίας της εσωτερικής αγοράς, άρα και της πίεσης που ένιωσαν οι ελληνικές επιχειρήσεις να παρουσιάσουν καινοτόμα προϊόντα και υπηρεσίες υψηλής αξίας και να τα εξάγουν. Απαραίτητες προϋποθέσεις; Το ανθρώπινο δυναμικό και τα κεφάλαια, όπως συμφωνούν όλοι. «Η Ελλάδα ήταν σε θέση να ακολουθήσει, γιατί διαθέτει έναν μεγάλο και ικανό αριθμό μηχανικών, ενώ στους αποφοίτους STEM συγκαταλέγεται στο Τοπ 5 των χωρών παγκοσμίως, σε σχέση με το μέγεθός τους» σημειώνει ο Μάρκος Βερέμης, πρόεδρος της Upstream και εταίρος στο Big Pi Venture Capital, προσθέτοντας και τον παράγοντα της χρηματοδότησης, ειδικά για τις νεοφυείς επιχειρήσεις που ξεπηδούν την τελευταία δεκαετία. «Αυτές οι εταιρείες έχουν δυσκολία δανεισμού από τις τράπεζες, λόγω άυλης περιουσίας. Το γεγονός ότι μέσω ευρωπαϊκών προγραμμάτων αρχικά, και μέσω ΕΑΤΕ στη συνέχεια, έρχονται κεφάλαια, έχει παίξει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του οικοσυστήματος» καταλήγει στη σχετική τοποθέτησή του. 

Οι σημαντικές επιτυχίες των ελληνικών επιχειρήσεων τεχνολογίας, είτε με τη μορφή εξαγορών από πολυεθνικούς κολοσσούς είτε με τη γιγάντωση των αποτιμήσεων, αποτελούν τα πρότυπα, τα καλά παραδείγματα προς μίμηση για όσες εταιρείες βρίσκονται στο ξεκίνημά τους. Ενδεικτικά, και σύμφωνα με το ΣΕΒ, όπως μας πληροφορεί ο κ. Βερέμης, τουλάχιστον 30 ελληνικές επιχειρήσεις τεχνολογίας έχουν αποτίμηση άνω των 200 εκατομμυρίων. 

Ελλάδα, ένας μικρός παράδεισος ανθρώπινου ταλέντου 

Τι έχει οδηγήσει όμως τον τεχνολογικό κλάδο της Ελλάδας να συγκεντρώνει όλο και περισσότερα βλέμματα, ενδιαφέρον, και ευκαιρίες από το εξωτερικό; «Σίγουρα οι εξαγορές που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια έχουν συντελέσει σ’ αυτήν την αύξηση του ενδιαφέροντος» αναφέρει ο Μπάμπης Μπακολιάς, Country Manager της Ansys Hellas, αλλά ταυτόχρονα στον ίδιο βαθμό έχει βοηθήσει και το ελληνικό ταλέντο που εργάζεται στο εξωτερικό. «Δημιούργησαν μια καλή εικόνα για το επίπεδο του ανθρώπινου δυναμικού της χώρας μας» συμπληρώνει. «Η Ελλάδα μέχρι πρότινος δεν υπήρχε στο ραντάρ των πολυεθνικών επιχειρήσεων και πλέον θεωρείται ένας μικρός παράδεισος ανθρώπινου ταλέντου. Σε συνδυασμό με την παγκόσμια έλλειψη που παρατηρείται, τη θεαματική αύξηση των αμοιβών και το υψηλό turnover, η Ελλάδα εμφανίζεται ως μία όαση ανεκμετάλλευτου ταλέντου με ανταγωνιστικό προς το παρόν κόστος» προσθέτει. 

Σε ανάλογο κλίμα είναι και η απάντηση που μας έδωσε ο Γιώργος Σιδηρόπουλος, Managing Director της Think Silicon (και Country President Greece για την Applied Materials) ειδικά για τον τομέα των ημιαγωγών. Έναν τομέα στον οποίο την τελευταία πενταετία συμβαίνει μια επιταχυνόμενη ανάπτυξη με ένταση στις ξένες επενδύσεις, που απαρτίζονται από δημιουργία σχεδιαστικών κέντρων, αλλά και εξαγορές ελληνικών νεοφυών επιχειρήσεων. «Η χώρα διαθέτει μια υγιή αναπτυσσόμενη βιομηχανία, ισχυρή ακαδημαϊκή κοινότητα, και ταλαντούχους επιστήμονες και επαγγελματίες στον τομέα της τεχνολογίας ημιαγωγών» μας ανέφερε, συμπληρώνοντας ότι «το θεσμικό πλαίσιο και τα χρηματοδοτικά εργαλεία που παρέχονται από το European Chips Act αποτελούν ένα εργαλείο ενίσχυσης του ρυθμού ανάπτυξης της εγχώριας βιομηχανίας ημιαγωγών. Επιπρόσθετα, οι εταιρείες και οι ερευνητικοί φορείς μπορούν να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους και να προωθήσουν την καινοτομία στον τομέα των ημιαγωγών αναπτύσσοντας νέα προϊόντα και υπηρεσίες, που θα ανταγωνίζονται στο παγκόσμιο προσκήνιο.»

Επενδύσεις σε καινοτομία και επιχειρηματική ευημερία

Η επένδυση στην καινοτομία είναι προαπαιτούμενο για όλες τις επιχειρήσεις, κυρίως για εκείνες που έχουν στραμμένο το βλέμμα τους στη διεθνή αγορά, όπως συμφωνεί το σύνολο των ανθρώπων της αγοράς. Άποψη που επιβεβαιώνει και ο διευθύνων σύμβουλος της Sunlight, Λάμπρος Μπίσαλας. «Η υιοθέτηση της καινοτομίας είναι ζωτικής σημασίας για τις επιχειρήσεις, ιδίως για όσες δραστηριοποιούνται διεθνώς. Η δυναμική της αγοράς, οι αυξανόμενες απαιτήσεις και ο έντονος ανταγωνισμός επιβάλλουν τη συνεχή παρακολούθηση, αξιολόγηση των τάσεων και αξιοποίησή τους» αναφέρει, προσθέτοντας ότι «η Sunlight εφαρμόζει μια στρατηγική καινοτομίας, χρησιμοποιώντας εργαλεία Big Data, AI και Machine Learning για την κατασκευή μπαταριών μολύβδου-οξέος και ιόντων λιθίου».

Για τον κ. Μπίσαλα, οι επενδύσεις σε έρευνα και ανάπτυξη είναι μια σημαντική παράμετρος, «που εξασφαλίζει στις επιχειρήσεις την ανάπτυξή τους και την επέκτασή τους, και τις τοποθετεί μπροστά από τις εξελίξεις, έτοιμες να αντιμετωπίσουν προκλήσεις και να υιοθετήσουν τάσεις», σημειώνοντας ότι η Sunlight διαθέτει εδώ και περισσότερα από 12 έτη «μια εξιδεικευμένη ομάδα 65 επιστημόνων, που συμβάλλει στην ανάπτυξη καινοτόμων και βιώσιμων λύσεων για τις ΑΠΕ, τις μεταφορές, τα logistics, το αυτοματοποιημένο σύστημα καθοδήγησης οχημάτων και τη ναυτιλία».

Για τον κ. Μπακολιά η επένδυση στην καινοτομία δεν προαπαιτεί πάντα Ε&Α, αναγνωρίζει ωστόσο ότι η καινοτομία που προκύπτει από εκεί έχει σημαντικά πλεονεκτήματα. «Όμως, μια επιχείρηση μπορεί να καινοτομεί πραγματοποιώντας δαπάνες μεταξύ άλλων για εξοπλισμό, άδειες λογισμικού, πατέντες, πειραματική παραγωγή» συμπληρώνει στην τοποθέτησή του. 

Σημαντικές οι προοπτικές του κλάδου τεχνολογίας 

Μπορεί ο κλάδος τεχνολογίας να διατηρήσει, αν όχι να αυξήσει, τη δυναμική του και στα επόμενα χρόνια; Ο Μάρκος Βερέμης είναι αισιόδοξος ότι ο κλάδος μπορεί να προσεγγίσει τα επίπεδα της Ευρώπης, ένα 8%-12% ως ποσοστό του ΑΕΠ μέσα στα επόμενα 5-10 χρόνια, χάρη στην καλή βάση που διαθέτει σε μηχανικούς, αποφοίτους STEM, ακόμα και γιατρούς − για το πεδίο που η τεχνολογία συναντά την υγεία. 

Εξίσου αισιόδοξος και ο Μπάμπης Μπακολιάς, λόγω της σχέσης ανθρώπινου δυναμικού και των σημαντικών άμεσων ξένων επενδύσεων, που δημιουργούν ένα ολοένα ελκυστικότερο τοπίο θέσεων εργασίας υψηλής αξίας. «Σε συνδυασμό με το εύστοχο κρατικό φορολογικό κίνητρο της κυβέρνησης, έχει τεθεί σε κίνηση μια αυξανόμενη ροή επαναπατρισμού Ελλήνων επιστημόνων». Ως προς το ποιοι κλάδοι συγκεντρώνουν τις μεγαλύτερες προοπτικές, σημειώνει ότι «η καινοτομία αναπτύσσεται γύρω από συγκεκριμένες ανάγκες και προαπαιτεί ερεθίσματα και παρατήρηση δραστηριοτήτων για τον εντοπισμό τους». Κατά συνέπεια, η παραγωγή καινοτομίας γύρω από τομείς όπως η αγροτική παραγωγή, ο τουρισμός, η ναυτιλία, η βιοτεχνολογία κ.ά. συγκεντρώνει τις μεγαλύτερες προοπτικές στη χώρα μας. Η πληροφορική, όπως προσθέτει, έχει το πλεονέκτημα, «χάρη και στα χαμηλότερα εμπόδια εισόδου από τη σκοπιά της απαιτούμενης αρχικής επένδυσης», αναγνωρίζοντας βέβαια ότι υπάρχουν θύλακες καινοτομίας σε εξειδικευμένους κλάδους, που μπορούν να δημιουργήσουν προϋποθέσεις για την παραγωγή καινοτόμου εξοπλισμού.

Ένας τέτοιος θύλακας είναι και η Think Silicon, στο πεδίο των ημιαγωγών, για το οποίο ο Γιώργος Σιδηρόπουλος εκτιμά ότι «δημιουργείται ήδη μια κρίσιμη μάζα, που έχει τη δυναμική να αναπτυχθεί εκθετικά, εκμεταλλευόμενη και τη θετική συγκυρία με την πρωτοβουλία European Chips Act». Όπως συμπληρώνει, η βιομηχανία των ημιαγωγών βρίσκεται στη βάση της τεχνολογικής πυραμίδας, είναι το υπόβαθρο για την ανάπτυξη κάθε τεχνολογικού προϊόντος και «η εφαρμογή του European Chips Act έχει για την Ελλάδα σημαντική αξία για την ανάπτυξη του οικοσυστήματος καινοτομίας».

Από την πλευρά του ο Λάμπρος Μπίσαλας έρχεται να συμπληρώσει ότι «η χώρα μας μπορεί να διατηρήσει και να ενισχύσει τη δυναμική της για καινοτόμες επιχειρηματικές ιδέες μέσα από συντονισμένες προσπάθειες και επενδύσεις, που θα παρέχουν γόνιμο έδαφος για την περαιτέρω ανάπτυξη τεχνολογικών λύσεων στην παγκόσμια αγορά. Μέσω της προώθησης ενός οικοσυστήματος που ευνοεί την καινοτομία, τις νεοφυείς επιχειρήσεις, τη δημιουργία των κατάλληλων συνθηκών για την αξιοποίηση ταλέντων από όλο τον κόσμο, η Ελλάδα μπορεί να ενισχύσει τη θέση της στον κλάδο της τεχνολογίας» καταλήγει. 

Οι προκλήσεις και ο ρόλος του κράτους

Μαζί με τις προοπτικές έρχονται και οι προκλήσεις, γεγονός που αναγνωρίζουν σύσσωμα τα στελέχη του κλάδου. Και ως μια από τις πιο σημαντικές προκλήσεις για τα επόμενα χρόνια όλοι αναγνωρίζουν το ανθρώπινο δυναμικό. Όσο μεγαλώνει ο κλάδος της τεχνολογίας, τόσο θα στερεύει η δεξαμενή ταλέντου που διαθέτουμε στη χώρα μας, συμφωνούν ο κ. Βερέμης με τον κ. Μπακολιά. 

Σε ανάλογο κλίμα και η απάντηση του κ. Σιδηρόπουλου, ο οποίος θεωρεί την εύρεση ταλέντων για την πλήρωση νέων θέσεων εργασίας ως τη μεγαλύτερη πρόκληση, σημειώνοντας ότι «στην Applied Materials, 1 στις 3 προσλήψεις αντιστοιχεί σε μηχανικούς που επέστρεψαν από το εξωτερικό».

Στο έλλειμμα ταλέντου συντελεί και η διαρροή του σε αγορές του εξωτερικού, που, αν και έχει μειωθεί σε σχέση με τα χρόνια της κρίσης, εξακολουθεί να συμβαίνει. Για τον κ. Μπακολιά η ανακοπή της διαρροής προϋποθέτει ένα «εγχώριο τεχνολογικό οικοσύστημα που θα προσφέρει πολλαπλές εργασιακές επιλογές για ένα ευρύ φάσμα ειδικοτήτων. Αυτό το οικοσύστημα προς το παρόν διαμορφώνεται, αλλά απέχει ακόμη πολύ από το να αποτελεί οικοσύστημα επιλογής για πολλές ειδικότητες ή για κάποιον/α που φιλοδοξεί να εργαστεί είτε σε τεχνολογίες αιχμής με μεγάλες υποδομές είτε κοντά σε παγκόσμιες αυθεντίες». Σπεύδει επίσης να προσθέσει ότι στην απόφαση της μετοίκησης συντελούν και άλλοι παράγοντες, ήτοι κοινωνικές παροχές, κρατικός μηχανισμός, υποδομές, μορφωτικό επίπεδο, κρατική στήριξη με λιγότερη γραφειοκρατία κ.ά. «Σε κάποια από αυτά τα κριτήρια επιλογής έχουμε κάνει σημαντική πρόοδο, σε κάποια άλλα έχουμε ακόμη σημαντική απόσταση να διανύσουμε» καταλήγει στην τοποθέτησή του.

Ένα πρώτο βήμα για το οποίο όλοι συμφωνούν, αλλά η πρόοδος δεν είναι ανάλογη της πρόκλησης, είναι η σύνδεση του συστήματος εκπαίδευσης με τις επιχειρήσεις. Ο κ. Βερέμης θεωρεί ότι η λύση δεν θα έρθει μόνο από τα πανεπιστήμια, αλλά το ταλέντο θα πρέπει να καλλιεργηθεί από τις πρώτες βαθμίδες της εκπαίδευσης, μέσα από βιωματική μάθηση και έκθεση στην επιχειρηματική γνώση. Για τον κ. Μπακολιά η αναβάθμιση του συστήματος εκπαίδευσης, ώστε να καλλιεργείται έτοιμο ταλέντο για εργασία από τα πανεπιστήμια είναι πρώτης προτεραιότητας. Αναγνωρίζει την πρόοδο που έχει συντελεστεί «σε μεγάλο βαθμό με την πρωτοβουλία των φοιτητών, αλλά και με τον επαναπατρισμό νέων ακαδημαϊκών», όμως η εσωστρεφής κουλτούρα των πανεπιστημίων, η εστίαση των ακαδημαϊκών σε επιστημονικές δημοσιεύσεις και λιγότερο στην επιχειρηματικότητα, διατηρούν τη δυσκολία σύνδεσης των δύο πόλων. Ανάλογη είναι και η τοποθέτηση του κ. Μπίσαλα, ο οποίος χαρακτηρίζει κομβική τη συνεργασία ακαδημαϊκής κοινότητας, βιομηχανίας και ερευνητικών ιδρυμάτων.

Ο κ. Σιδηρόπουλος από την πλευρά του θεωρεί ότι έχουν γίνει κάποια βήματα στην Ελλάδα στη συνεργατική έρευνα και ανάπτυξη, παραθέτοντας το παράδειγμα της συνεργασίας της εταιρείας του με τη διεπιστημονική Ομάδα Έρευνας Ολοκληρωμένων Συστημάτων Θεσσαλονίκης, «προκειμένου να αναπτύξουν ανταγωνιστικά προϊόντα και λύσεις για ολοκληρωμένα υπολογιστικά συστήματα, που θα αποτελέσουν μέρος των μελλοντικών προϊόντων της εταιρείας».

Για τον κ. Βερέμη, σημαντική πρόκληση αποτελεί και το χρηματοδοτικό κενό για τις νεοφυείς επιχειρήσεις που θέλουν να περάσουν στο πιο ώριμο στάδιο ανάπτυξής τους. «Παρά την πρόοδο, η χρηματοδότηση στην Ελλάδα παραμένει χαμηλή, μόλις 0,5% του ΑΕΠ, όταν στην Ευρώπη ο μέσος όρος είναι άνω του 3%, ενώ στις πιο σημαντικές αγορές −ΗΠΑ, Ισραήλ κ.ά.− υπερβαίνει το 6%» επισημαίνει, για να προσθέσει ότι «αυτή τη στιγμή καλύπτεται μόνο το πρώιμο στάδιο των επιχειρήσεων». Όπως σημειώνει, αυτό το έλλειμμα οδηγεί και σε περιπτώσεις πρώιμων εξαγορών. «Πολύ συχνά οι πολυεθνικές επιχειρήσεις αγοράζουν μια πνευματική ιδιοκτησία, μία πλατφόρμα, αλλά αυτό δεν ευνοεί τη χώρα. Εκεί χρειάζεται το growth capital, η δυνατότητα χρηματοδότησης, για να μένουν και να μεγαλώνουν αυτές οι εταιρείες» καταλήγει στην τοποθέτησή του. 

Όσο για τον ρόλο του κράτους στην προώθηση της καινοτομίας, και κατ’ επέκταση στην ανάπτυξη του κλάδου τεχνολογίας στην Ελλάδα, ο κ. Μπίσαλας θεωρεί ότι «πρέπει να εφαρμοστεί μια πολύπλευρη προσέγγιση, που να περιλαμβάνει οικονομικά κίνητρα, για την προσέλκυση επενδύσεων σε Ε&Α μέσα σε ένα διεθνώς ανταγωνιστικό περιβάλλον. Η μείωση της γραφειοκρατίας που θα ενθαρρύνει τη σύσταση εταιρειών τεχνολογίας, οι επενδύσεις σε ψηφιακές υποδομές και οι πρωτοβουλίες ψηφιακής εκπαίδευσης είναι επίσης σημαντικά για την υποστήριξη της καινοτομίας». Σε ανάλογο κλίμα και η άποψη του κ. Σιδηρόπουλου, σημειώνοντας ότι απαιτείται σταθερή δέσμευση και συνεργασία από όλους τους εμπλεκόμενους φορείς − κυβέρνηση, επιχειρήσεις, ερευνητικούς φορείς και επενδυτές. «Είναι απαραίτητο να δημιουργηθούν οι κατάλληλες δομές και μηχανισμοί για την υλοποίηση των επενδύσεων και την υποστήριξη της καινοτομίας. Ένα θεσμικό πλαίσιο που παρέχει διαφάνεια, απλούστευση των διαδικασιών και ευνοϊκό περιβάλλον για την επιχειρηματικότητα θα αποτελέσει κίνητρο επένδυσης στον τομέα των ημιαγωγών και της καινοτομίας γενικότερα στη χώρα μας».