Μια πύκνωση των εξελίξεων στην παγκόσμια σκηνή, στην πλησιέστερη σ’ εμάς γειτονιά, αλλά και στις εσωτερικές ανακατατάξεις σε μια Ελλάδα που ξανακερδίζει τα πατήματά της –προσέχοντας ωστόσο να μη λησμονήσει τις αυτοπαγιδεύσεις του παρελθόντος– είναι η προοπτική που φέρνει το 2024.

Εκλογές παντού

Θα είναι, ήδη, έτος εκλογών. Εκλογών στις ΗΠΑ, όπου δεν είναι μόνον η προοπτική επανόδου του Ντόναλντ Τραμπ, αλλά και η συνολική τροπή των πραγμάτων που θα κριθεί. Ευρωεκλογών στους «27» της ΕΕ, όπου η ισορροπία Δεξιάς-Ακροδεξιάς ή ακόμη και η φύση της ευρωπαϊκής Δεξιάς θα τεθεί σε δοκιμασία (με το μεταναστευτικό, πάλι, στο προσκήνιο), αλλά και η στοίχιση δυνάμεων στην Κεντροαριστερά, καθώς και η αυτοτοποθέτηση των Πρασίνων θα κληθεί να ξεκαθαρίσει το τοπίο. Την ίδια στιγμή, η συζήτηση για «στρατηγική αυτονομία» της ΕΕ θα επανέλθει άραγε; Είναι ίσως «μακριά», αλλά εκλογές θα έχουν π.χ. και στην Ινδία…

Το μέλλον των πολέμων

Στην περίμετρο της αστάθειας –εκείνη που βρίσκεται άβολα κοντά μας– το 2024 θα καταγράψει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο την επίπτωση που θα ασκήσει η όποια κατάληξη του πολέμου στην Ουκρανία («παγωμένη σύρραξη» ή ανεύρεση νήματος των διαπραγματεύσεων;) και η μετεξέλιξη του Μεσανατολικού (διεύρυνση της μετωπικής Χαμάς-Ισραήλ ή επαναδρομολόγηση σε κατεύθυνση δύο κρατών;). Τοποθετήσεις όπως του γενικού γραμματέα του ΝΑΤΟ Γενς Στόλτεμπεργκ για δυσοίωνες εξελίξεις στο ουκρανικό μέτωπο ή του υπουργού Αμύνης των ΗΠΑ Λόιντ Όστιν για τη «στρατηγική ήττα» που απειλεί το Ισραήλ αν δεν προστατευθούν οι άμαχοι στη Γάζα, αποτελούν εισαγωγή/προειδοποίηση για τη χρονιά που αρχίζει.

Εύθραυστη παγκόσμια οικονομία

Στη σφαίρα της οικονομίας, από τη μια θα δούμε να συνεχίζεται η προσπάθεια –ιδίως των Κεντρικών Τραπεζών– να καταδειχθεί ότι ο πληθωρισμός τέθηκε υπό έλεγχο χωρίς να τραυματιστεί υπέρμετρα η ανάπτυξη, ενώ από την άλλη η συνεχιζόμενη εξισορρόπηση ΗΠΑ/ΕΕ με Κίνα, Ινδία και Παγκόσμιο Νότο θα μεταφράζει το οικονομικό σε γεωπολιτικό.

Τα δύο πρόσωπα της ΤΝ

Βασική πτυχή των νέων ανταγωνισμών θα είναι οι τεχνολογίες αιχμής, και δη εκείνες που αφορούν την Τεχνητή Νοημοσύνη. Οι τελευταίες διανοίγουν μια σειρά από πρωτόγνωρες δυνατότητες, επιταχύνουν ραγδαία τις επιστημονικές ανακαλύψεις και υπόσχονται να λύσουν ορισμένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα της ανθρωπότητας. Η εκτιμώμενη ταχύτατη περαιτέρω διάδοσή τους το 2024 θα θέσει, όμως, σε πρώτο πλάνο την αναγκαιότητα ρυθμίσεων ελέγχου και προστασίας, όχι μόνο σε εθνικό, αλλά και σε υπερεθνικό ή διεθνικό επίπεδο, όπως είχε προαναγγείλει λίγο πριν από τον θάνατο του και ο Χένρι Κίσιγνκερ (Βλ. το κείμενο που φιλοξενούμε στο τεύχος).

Από την κλιματική αλλαγή στην κλιματική κρίση

Την ίδια στιγμή, οι επιπτώσεις του μεγάλου μετασχηματισμού της κλιματικής αλλαγής σε κλιματική κρίση θα συνεχίσουν να μας εγκαλούν με πιεστικό τρόπο να αναλάβουμε άμεση δράση. Μπορεί η COP28 να θύμισε το βάρος αυτής της περιβαλλοντικής διάστασης, θύμισε όμως επίσης και την ανάδυση ενός νέου κύματος αρνητών, ίσως πιο επικίνδυνων από το παρελθόν. Και αυτό διότι δεν επιχειρούν πλέον να αποδομήσουν το ίδιο το φαινόμενο, αλλά τις προτεινόμενες λύσεις για την αντιμετώπισή του, ενδυόμενοι τη «μάσκα» του ρεαλισμού και της λογικής.

Και η Ελλάδα;

Στο τεύχος που κρατάτε στα χέρια σας, ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης προχωρά σε μια σημαίνουσα παρέμβαση, σκιαγραφώντας τις προτεραιότητες και τα μετασχηματιστικά σχέδια της κυβέρνησης σε αυτό το νέο και απαιτητικό περιβάλλον που διαμορφώνεται. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά, «αυτές τις παραμέτρους της νέας πραγματικότητας δεν τις αντιμετωπίζουμε ως ανυπέρβλητα εμπόδια, αλλά ως καταλύτες προόδου».

Οι ελληνικές εξελίξεις φαίνεται ότι κινούνται σε ελεγχόμενη πτήση, με τις προσδοκίες για συνέχιση της θετικής δυναμικής μεγέθυνσης της ελληνικής οικονομίας να εντείνονται, μετά και την απόκτηση της επενδυτικής βαθμίδας, και την επίσκεψη Ερντογάν στην Αθήνα να επιβεβαιώνει το καλό κλίμα στα ελληνοτουρκικά. Τα παραπάνω, όμως, δεν απομακρύνουν τις αμφιβολίες ορισμένων για το αν ο διακηρυγμένος στόχος ανάπτυξης 3% σε μεσοπρόθεσμη βάση και η φορολογική υπεραπόδοση που προηγήθηκε αποτελούν στέρεα πλατφόρμα για ρίζωμα του επιδιωκόμενου νέου παραγωγικού μοντέλου. Και τούτο τη στιγμή που πτυχές του κοινωνικού –υγεία, κατοικία– βρίσκονται σαφώς σε προβληματική φάση, ενώ η εποχή των παροχών φαίνεται πως έχει πλέον εξαντλήσει την γοητεία της.

Παράλληλα, μπορεί η περιδίνηση στην οποία έχει εγκατασταθεί ο χώρος του ΣΥΡΙΖΑ/αξιωματικής αντιπολίτευσης με την αποχώρηση στελεχών που έχουν «γράψει» πολιτικά στην κυβέρνηση το 2015-19 και τη δημιουργία της Νέας Αριστεράς, καθώς άλλωστε και η διστακτική πορεία του ΠΑΣΟΚ, να δημιουργούν μιαν εικόνα «κυβέρνησης χωρίς αντιπολίτευση», όμως οι βαθμοί ελευθερίας που προκύπτουν δεν είναι απεριόριστοι. Αυτή, λοιπόν, η καταγραφή του άμεσου στην τομή του χρόνου… Ορόσημο, ωστόσο, παραμένουν και για τα καθ’ ημάς οι ευρωεκλογές.

Ανάμεσα στο παλιό και το νέο

Πηγαίνοντας ένα βήμα παραπέρα, στη συναρπαστική παρέμβασή του στο τεύχος που κρατάτε στα χέρια σας, ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, ένας από τους σημαντικότερους εν ζωή Έλληνες διανοούμενους, προχωρά σε μια εξαιρετικά καίρια παρατήρηση, που αφορά υπό μια έννοια όλα τα παραπάνω. Βρισκόμαστε, τονίζει, στα ίχνη του Γκράμσι, σε μια φάση της παγκόσμιας ιστορίας όπου το παλιό έχει αρχίσει να υποχωρεί, χωρίς όμως το νέο να έχει πάρει ακόμη σαφή και ευδιάκριτη μορφή. Βρισκόμαστε, με άλλα λόγια, σε ένα «ανάμεσα», σε ένα είδος interregnum. Η πληθωριστική χρήση μιας σειράς νεολογισμών −με προεξάρχοντες εκείνους που προκύπτουν από την πρόσθεση του προσδιορισμού «μετα-»− αποτελεί για τον Τσουκαλά το σύμπτωμα της αδυναμίας μας να περιγράψουμε επαρκώς αυτό που συμβαίνει γύρω μας⋅ μιας αδυναμίας που προκύπτει ακριβώς από το γεγονός ότι τα παλιά μας αναλυτικά εργαλεία δεν επαρκούν πλέον, ενώ δεν έχουμε, τουλάχιστον προσώρας, νέα αξιόπιστα εργαλεία.

Μετα-Δύση;

Από τους διάφορους τέτοιους νεολογισμούς που φαίνεται να μας περικυκλώνουν, ένας αξίζει ίσως λίγο περισσότερο την προσοχή μας. Πρόκειται για έναν όρο που εισήγαγε προσφάτως ένας σημαντικός και διορατικός Ευρωπαίος στοχαστής, ο Τίμοθι Γκάρτον Ας, μιλώντας σε εκδήλωση που διοργάνωσε προς τιμήν του στην Αθήνα το Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών. Με αρκετές επιφυλάξεις και αστερίσκους, ο Γκάρτον Ας διερωτήθηκε μήπως οι νέοι παγκόσμιοι συσχετισμοί, το διαφαινόμενο πέρασμα από τον μονοπολισμό των ΗΠΑ (και εξ αντανακλάσεως της Ευρώπης) σε έναν πολυπολικό κόσμο, σηματοδοτούν την αρχή του τέλους της ηγεμονίας της Δύσης, των αξιών και των προταγμάτων της, έτσι όπως τη γνωρίσαμε μετά το 1989⋅ μήπως, δηλαδή, περνάμε σε μια «μετα-δυτική» φάση του διεθνούς συστήματος.

Δημοκρατικά διακυβεύματα

Ο προβληματισμός αυτός κάθε άλλο παρά αυθαίρετος είναι. Ένα από τα βασικά αξιώματα της δυτικοκεντρικής παγκόσμιας τάξης μετά την πτώση του Τείχους ήταν πως οικονομική ευημερία και πολιτικός φιλελευθερισμός αποτελούν δύο αμοιβαία ενισχυόμενες διαδικασίες. Η οικονομική άνοδος της Κίνας (αλλά και της Ινδίας) μοιάζει να υπονομεύει ανοιχτά αυτή τη, μέχρι τώρα, αδιάρρηκτη σύνδεση. Όσο δε οι οικονομίες των κρατών αυτών θα μεγεθύνονται και η ακτινοβολία τους θα επεκτείνεται, τόσο η αίσθηση αυτή θα εντείνεται, με προφανείς συνέπειες για τα πολιτικά συστήματα της Δύσης (και τα δημοκρατικά τους ριζώματα, ή πάλι την ανάγνωσή τους των θεμελιωδών δικαιωμάτων, της συμπερίληψης και της ορατότητας). Οι χώρες που φιλοδοξούν να διαμορφώσουν τον έτερο πόλο (ή τους έτερους πόλους), αμφισβητώντας μια σειρά από παραδοχές και αξίες που η Δύση θεωρούσε αυτονόητες (Βλ. και τη σχετική έρευνα τoυ ECFR που φιλοξενείται στο παρόν τεύχος), αντιπροσωπεύουν πλέον ένα τεράστιο ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού, του παγκόσμιου ΑΕΠ, αλλά και της παγκόσμιας καινοτομίας στις τεχνολογίες αιχμής − και αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία. Αντιπροσωπεύουν, όμως, επίσης και το μεγαλύτερο ποσοστό της παγκόσμιας ρύπανσης του πλανήτη.

Πέρα από το άμεσο και το προφανές

Οποιαδήποτε τελειωτική κρίση για την κατάληξη μιας τόσο βαθιάς και αμφιλεγόμενης διεργασίας, που βρίσκεται σε εξέλιξη και περικλείει δυναμικούς και πολυεπίπεδους ανταγωνισμούς, που φωτίζουν με διαφορετικό τρόπο εκείνο που περιγράφαμε ξεκινώντας ως πύκνωση των εξελίξεων στο άμεσο, κοντινό περιβάλλον, θα ήταν προφανώς επιπόλαια. Την ίδια στιγμή, όμως, και οποιαδήποτε συζήτηση για τον «κόσμο που έρχεται» θα ήταν επίσης επιπόλαια και λειψή, εάν δεν έθετε στο τραπέζι με σοβαρότητα έναν αντίστοιχο προβληματισμό και δεν καλούσε κάθε χώρα/κάθε κοινωνία σ’ αυτή τη συζήτηση – και στην αντίστοιχη συνειδητοποίηση. Στο μέτρο των δυνατοτήτων και των δυνάμεών μας, επιχειρήσαμε να συμπεριλάβουμε αυτή την πτυχή σε αρκετές από τις θεματικές με τις οποίες καταπιάνεται το τρέχον τεύχος προσπερνώντας το άμεσο και προφανές. Και, όπως είθισται να λέμε σε τέτοιες περιπτώσεις, τα συμπεράσματα και η ευθύνη τους ανήκουν στον αναγνώστη.

Ζωή ή βίος

Το διπλό αυτό τεύχος κλείνει με δύο απρόσμενες ίσως θεματικές: την όλο και πιο κοντινή προοπτική μιας σημαντικής επέκτασης του χρόνου υγιούς βίου των ανθρώπων και τη διαφαινόμενη νέα κούρσα για την κατάκτηση του διαστήματος. Όσο απροσδόκητα και να φαίνονται εκ πρώτοις, και τα δύο αυτά ζητήματα θα διαδραματίσουν κεντρικό ρόλο στον «κόσμο που έρχεται», επηρεάζοντας με καθοριστικό τρόπο αυτό που μέχρι σήμερα αντιλαμβανόμασταν ως ζωή ή βίο.