Οι προετοιμασίες για τη μεγάλη γιορτή είχαν ήδη προχωρήσει. Θα ήταν μια γιορτή που η Τουρκία είχε καιρό να ζήσει… Στην καλύτερη περίπτωση, σύμφωνα με τους σχεδιασμούς στην Άγκυρα, η επέτειος των 100 χρόνων της Τουρκικής Δημοκρατίας θα συνοδευόταν από τον θρίαμβο του Προέδρου Ερντογάν στην κάλπη. Όμως, τα πράγματα εξελίχθηκαν τελείως διαφορετικά. Ο «σεισμός του αιώνα» κατέστησε άχρηστα τα σχέδια για τους εορτασμούς του αιώνα. Και αντί για τα αισθήματα ευφορίας και αυτοπεποίθησης, ο τουρκικός λαός βυθίστηκε στη θλίψη και την απελπισία.

Οι συνέπειες της χειρότερης καταστροφής στη μνήμη των Τούρκων είναι ανυπολόγιστες. Θα χρειαστούν εβδομάδες, και μήνες ίσως, για να αποτιμηθεί η πλήρης έκταση των καταστροφών, λένε οι ειδικοί. Και αυτό αφορά μόνον τις υλικές απώλειες. Το ψυχικό τραύμα, ο θυμός και η θλίψη έχουν ασύγκριτα μεγαλύτερη διάρκεια ζωής.

Το μείζον ερώτημα που τίθεται είνα κατά πόσο ο σεισμός θα αλλάξει τη χώρα, ή, ακριβέστερα, σε ποιο βαθμό πρέπει να αλλάξει η Τουρκία ώστε να είναι καλύτερα εξοπλισμένη για να αντιμετωπίσει παρόμοιες καταστροφές στο μέλλον.

Η ΜΕΓAΛΗ ΕΚΚΑΘAΡΙΣΗ

Έπειτα από μεγάλες καταστροφές, η ροή των γεγονότων είναι πάντα παρόμοια: αμέσως μετά τους σεισμούς, ακολουθεί το σοκ. Στη συνέχεια αρχίζουν οι επιχειρήσεις διάσωσης, που φέρουν την ελπίδα να εντοπιστούν επιζώντες στα ερείπια και τα χαλάσματα. Μετά από δύο εβδομάδες το αργότερο, ίσως και νωρίτερα, η φάση αυτή τελειώνει και μαζί της και η ελπίδα∙ ο θάνατος νικά τη ζωή. Η απελπισία κυριαρχεί. Αρχίζει η μεγάλη εκκαθάριση. Στο τέλος έρχεται η ανοικοδόμηση. Ο τομέας αυτός δεν ανήκει αποκλειστικά στους αρχιτέκτονες και τους μηχανικούς. Ακόμα πιο σημαντικός −το διδάσκει η παρούσα καταστροφή− είναι ο ρόλος του κράτους και της δικαιοσύνης. Είναι πλέον γενικά αποδεκτό ότι ο ανθρώπινος παράγοντας διαδραμάτισε κομβικό ρόλο στην καταστροφή. Αυτό αποδεικνύεται έμμεσα και από τις συλλήψεις εργολάβων και επενδυτών. Κι αυτοί αποτελούν μόνο την κορυφή του παγόβουνου. Ο κατασκευαστικός κλάδος είναι ένας βασικός πυλώνας του κατεστημένου του Ερντογάν. Αν αυτός ο πυλώνας καταρρεύσει, κινδυνεύει και ολόκληρο το σύστημα.

«ΔΕΝ ΥΠAΡΧΕΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤIΑ »

«Δεν μπορούμε να μιλάμε ποτέ για δημοκρατία όταν μιλάμε για φυσικές καταστροφές», λέει η Τουρκάλα συγγραφέας Ελίφ Σαφάκ «Νομίζω ότι ανάμεσά τους υπάρχει μια σχέση. Σε μια λειτουργική δημοκρατία οι πολίτες γνωρίζουν ότι υπάρχει διαφάνεια και λογοδοσία. Όταν λοιπόν τώρα βλέπουμε αυτή την τεράστια καταστροφή, συνειδητοποιούμε ότι η έκταση είναι τόσο μεγάλη επειδή δεν υπάρχει δημοκρατία». Οι συνέπειες αυτής της ανάλυσης είναι προφανείς: όσο λιγότερο δημοκρατικό είναι το πολιτικό σύστημα, τόσο μεγαλύτερος είναι ο κίνδυνος η επόμενη καταστροφή να προκαλέσει και πάλι τεράστιες ζημιές που θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί.

Για τον τουρκικό λαό, αυτή δεν είναι μια θεωρητική κουβέντα: εδώ και καιρό οι ειδικοί προειδοποιούν ότι ο «μεγάλος σεισμός» δεν έχει έρθει ακόμα. Και ο τόπος που θα συμβεί, λένε οι σεισμολόγοι, θα είναι η περιοχή της Κωνσταντινούπολης. Το ερώτημα δεν είναι αν ένας μεγάλος σεισμός θα χτυπήσει την πόλη, όσο το πότε θα συμβεί.

Με τον ίδιο τρόπο που δεν είναι δυνατόν να προβλέψουμε την εκδήλωση ενός σεισμού, ομοίως δεν διαθέτουμε τα αναλυτικά εργαλεία για να γνωρίζουμε τι θα συμβεί στην πολιτική στο μέλλον. Συνεπώς, όλες οι εκτιμήσεις σχετικά με τον αντίκτυπο του σεισμού στις πολιτικές εξελίξεις της Τουρκίας παραμένουν εικασίες. Όποιος ισχυρίζεται το αντίθετο είναι τσαρλατάνος. Είναι πολύ πιθανό ακόμα και αυτοί που βρίσκονται σήμερα στην εξουσία να μη γνωρίζουν τι θα διατάξουν αύριο. Αυτό μπορεί να ισχύει και για τον ίδιο τον Πρόεδρο Ερντογάν και την απόφασή του για την ημερομηνία των εκλογών. Θα πραγματοποιηθούν, όπως είχε αρχικά προγραμματιστεί, στις 14 Μαΐου; Ή τον Ιούνιο; Ή, σε ένα ακραίο σενάριο, θα αναβληθούν ακόμα περισσότερο;

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚEΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ

Το μέλλον της Τουρκίας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το ποιος θα κερδίσει τις εκλογές.Προς το παρόν, έχω την αίσθησή ότι όλα είναι ανοιχτά. Εξίσου αβέβαιες με τις προβλέψεις για το πολιτικό μέλλον είναι και οι εκτιμήσεις για τις οικονομικές συνέπειες της καταστροφής. Οι τελευταίες εκτιμήσεις ανεβάζουν το κόστος της ζημιάς κοντά στα $100 δισ. Τέτοιου είδους προβλέψεις είναι αναξιόπιστες έως ότου γίνει γνωστή η πλήρης έκταση των καταστροφών. Αυτό θα πάρει, όπως προείπαμε, καιρό. Σε κάθε περίπτωση, ο σεισμός θα επιδεινώσει τα οικονομικά προβλήματα της Τουρκίας. Περισσότερο από πριν, η χώρα είναι εξαρτημένη από την έξωθεν στήριξη. Δεν αναφέρομαι σε χρήματα από Ρώσους ολιγάρχες, ούτε σε χρηματικές ενέσεις από το Κατάρ. Χωρίς τεράστια βοήθεια από τη Δύση, η ανοικοδόμηση, που ενδέχεται να διαρκέσει δεκαετίες, είναι αδιανόητη. Η εντατικοποίηση των χρηματοοικονομικών σχέσεων της Άγκυρας με τους παραδοσιακούς της εταίρους θα έχει, κατά πάσα πιθανότητα, και πολιτικές επιπτώσεις γεωστρατηγικής σημασίας. Η εξέχουσα γεωστρατηγική θέση της Τουρκίας είναι, και παραμένει, το σημαντικότερο ατού της εξωτερικής πολιτικής της Άγκυρας. Και φυσικά ο σεισμός αυτό δεν το αλλάζει. Πέραν αυτής της σταθεράς, υπάρχει ένας αριθμός μεταβλητών που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη όταν γίνονται προβλέψεις για το μέλλον.

Οι πολιτικοί επιστήμονες που ασχολούνται με τις διεθνείς σχέσεις διαχωρίζουν τα διαφορετικά επίπεδα ανάλυσης (levels of analysis). Στην περίπτωση των γεωστρατηγικών επιπτώσεων του σεισμού στην Τουρκία, αξίζει να εξετάσουμε ξεχωριστά τις εξελίξεις στην εσωτερική πολιτική, τις σχέσεις της Άγκυρας με τα γειτονικά κράτη και, τέλος, τη διεθνή πολιτική. Όπως ήδη έχουμε πει, πολλά θα εξαρτηθούν από το αποτέλεσμα των εκλογών, ενώ δεν είναι δυνατόν να γίνει αξιόπιστη εκτίμηση για την έκβαση − έχει σημασία ότι στην Ουάσινγκτον αναμένεται όλο και περισσότερο να κερδίσει η αντιπολίτευση.

Μια ήττα του Ερντογάν στην κάλπη θα είχε ουσιαστικές γεωστρατηγικές επιπτώσεις. Το «Τραπέζι των Έξι», η συμμαχία των κομμάτων της αντιπολίτευσης, έχει δηλώσει απερίφραστα ότι στόχος είναι η αποκατάσταση των σχέσεων με τη Δύση. Ως γνωστόν, ο Ερντογάν έχει προκαλέσει μεγάλη ζημιά σε αυτές τις σχέσεις με την αντιδυτική ρητορική του και την ουδετερότητά του στον πόλεμο της Ουκρανίας.

ΝEΑ ΕΞΩΤΕΡΙΚH ΠΟΛΙΤΙΚH;

Τα πρώτα δείγματα μιας προσαρμογής της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας στην άμεση γειτονιά της, δηλαδή την Ελλάδα και την Αρμενία, είναι ήδη ορατά. Και στις δύο περιπτώσεις, οι μεταπτώσεις έχουν άμεση σχέση με τον σεισμό. Τριάντα χρόνια μετά το κλείσιμο, η τουρκική κυβέρνηση άνοιξε τα σύνορα με την Αρμενία για τη μεταφορά ανθρωπιστικής βοήθειας. «Η αλληλεγγύη σώζει ζωές», έγραψε ο Τουρκοαρμένιος πολιτικός Garo Paylan στο Twitter.

Οι εξελίξεις στις ελληνοτουρκικές σχέσεις μόνο ως εκπληκτικές μπορούν να χαρακτηριστούν. Οι μνήμες επιστρέφουν στο 1999 και στη «διπλωματία των σεισμών». Οι συνθήκες είναι βεβαίως διαφορετικές σήμερα από τότε.

Ωστόσο, ο ένθερμος εναγκαλισμός των υπουργών Εξωτερικών της Ελλάδας και της Τουρκίας στο αεροδρόμιο των Αδάνων αποτελεί ένα ισχυρό μήνυμα και από τις δύο πλευρές ότι θέλουν να ανοίξουν ένα νέο κεφάλαιο στις σχέσεις. «Πρέπει να καταβάλουμε προσπάθειες για να βελτιώσουμε τις σχέσεις μας», δήλωσε ο Μεβλούτ Τσαβούσογλου. Για τα συμφιλιωτικά του μηνύματα την ημέρα του σεισμού, ο Έλληνας πρωθυπουργός αποκόμισε πολλή ενθάρρυνση − μεταξύ άλλων και από τον Γερμανό καγκελάριο Όλαφ Σολτς, ο οποίος επαίνεσε τον κ. Μητσοτάκη, υπό τα χειροκροτήματα των μελών της Bundestag. Στην Ουάσινγκτον επίσης επικρατεί ικανοποίηση για την εκτόνωση στις σχέσεις Αθήνας και Άγκυρας. Ο Αμερικανός πρέσβης στην Τουρκία σχολίασε την αγκαλιά του κ. Δένδια με τον Τούρκο ομόλογό του στο Twitter με τις λέξεις: «This is wonderful»(Αυτό είναι υπέροχο).

«Η Ελλάδα θα κάνει τα πάντα για να στηρίξει την Τουρκία είτε σε διμερές επίπεδο είτε ως μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης», υποσχέθηκε ο Έλληνας υπουργός Εξωτερικών. Η δήλωση υπενθυμίζει τη στρατηγική της Αθήνας στα τέλη της δεκαετίας του 1990 να στηρίζει ενεργά την προσέγγιση της Τουρκίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Στην εποχή της «διπλωματίας των σεισμών», η ευρωπαϊκή διάσταση αποτελούσε σημείο αναφοράς της πολιτικής της Ελλάδας απέναντι στην Τουρκία. Η ιστορική ευκαιρία να επιλυθούν οι ελληνοτουρκικές διαφορές σε ένα ευρύτερο ευρωπαϊκό πλαίσιο απέτυχε. Εκ των υστέρων, γνωρίζουμε ότι οι εξελίξεις γύρω από το Κυπριακό αποτελούν την κύρια αιτία αυτής της «χαμένης ευκαιρίας».

Η Κύπρος εξακολουθεί να σκιάζει την ελληνοτουρκική ατζέντα − ενώ η Άγκυρα υποδέχτηκε διασωστικές ομάδες από την Ελλάδα και την Αρμενία, αρνήθηκε την είσοδο στη χώρα των διασωστών από την Κυπριακή Δημοκρατία.

Στη μεγάλη εικόνα της καταστροφής, αυτή η είδηση αποτελεί μία υποσημείωση μόνο. Ωστόσο αποδεικνύει ότι οι διαμάχες του παρελθόντος επιδρούν στην πολιτική του παρόντος. Η καταστροφή του αιώνα δεν το αλλάζει αυτό.