Με αφορμή τα 25 χρόνια του Εθνικού Προγράμματος Ελεγχόμενης Θερμοπυρηνικής Σύντηξης και την υλοποίηση σχετικού workshop που συνδιοργάνωσαν όλοι οι εμπλεκόμενοι φορείς, η Οικονομική Επιθεώρηση εξασφάλισε αποκλειστική συνέντευξη με τον Επιστημονικό Υπεύθυνο του προγράμματος και Καθηγητή του Τομέα Ηλεκτρονικής Φυσικής και Συστημάτων του Τμήματος Φυσικής του ΕΚΠΑ, Γιάννη Τίγκελη, και συνομίλησε μαζί του σχετικά με την υπόσχεση για σχεδόν ανεξάντλητη ενέργεια από πυρηνική σύντηξη, τα μέχρι στιγμής εμπόδια, τον χρονικό ορίζοντα επίτευξης του στόχου και τις δραματικές αλλαγές που το κατόρθωμα αυτό θα επιφέρει για τον ανθρώπινο πολιτισμό.

Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά. Καταρχάς γιατί διοργανώνεται αυτό το workshop;

Στην Ελλάδα εδώ και 25 χρόνια υπάρχει ένα μεγάλο πρόγραμμα, το οποίο λέγεται Εθνικό Πρόγραμμα Ελεγχόμενης Θερμοπυρηνικής Σύντηξης (ΕΠΕΘΣ), στο οποίο συμμετέχουν ερευνητικές ομάδες από Ελληνικά Πανεπιστήμια και Ερευνητικά Κέντρα. Αυτό το πρόγραμμα συμμετέχει στην κοινή ευρωπαϊκή δράση, που στοχεύει στη μελλοντική παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από σύντηξη, με χρονικό ορίζοντα που εκτιμάται περίπου 20-30 χρόνια. Για να έχουμε μία εικόνα τι σημαίνει σύντηξη, είναι ο τρόπος με τον οποίο παράγεται η ενέργεια στον ήλιο και μεταφέρεται στη γη με τη μορφή θερμότητας και ακτινοβολίας. Η προσπάθειά μας είναι να υλοποιήσουμε αυτόν τον μηχανισμό παραγωγής ενέργειας στη γη. Βέβαια το εγχείρημα, δεδομένης της τεχνολογικής πολυπλοκότητας και των διαφόρων τεχνολογικών προκλήσεων και δυσκολιών που πρέπει να ξεπεραστούν, απαιτεί μεγάλο χρόνο υλοποίησης και πιθανώς καθυστερήσεις.

Πού ακριβώς οφείλεται η καθυστέρηση; Υφίσταται θέμα ασφαλείας;

Η καθυστέρηση οφείλεται σε διάφορους παράγοντες. Ο πρώτος είναι η ανάπτυξη κατάλληλων υλικών, καθώς η συσκευή που θα φτιάξουμε θα λειτουργεί στο εσωτερικό της σε θερμοκρασίες που αγγίζουν τα 100 με 150 εκατομμύρια βαθμών Κελσίου. Ο δεύτερος παράγοντας σχετίζεται με τον χρόνο που χρειάζεται να διατηρηθούν σταθερές οι συνθήκες θερμοκρασίας στο καύσιμο που βρίσκεται σε μορφή πλάσματος, ώστε να μπορούν να πραγματοποιηθούν οι αντιδράσεις σύντηξης. Προς αυτή την κατεύθυνση έχουν γίνει σημαντικά βήματα προόδου τόσο στην Ευρώπη όσο και παγκοσμίως. Τρίτος παράγοντας είναι οι τυχόν κατασκευαστικές αστοχίες, οι οποίες μπορεί να επιφέρουν επιπλέον απρόβλεπτες καθυστερήσεις στο αρχικό χρονοδιάγραμμα.

Ως προς τα θέματα ασφαλείας, πρέπει να τονιστεί ότι η σύντηξη δεν εμφανίζει το μειονέκτημα που χαρακτηρίζει την πυρηνική σχάση, όπου λόγω των αλυσιδωτών πυρηνικών αντιδράσεων υπάρχει πιθανότητα απώλειας ελέγχου του αντιδραστήρα. Με απλά λόγια, οποιαδήποτε διαταραχή στη σχεδιασμένη λειτουργία ενός αντιδραστήρα σύντηξης οδηγεί εγγενώς σε ασφαλή διακοπή της λειτουργίας του. Επιπλέον, τα καύσιμα ενός αντιδραστήρα σύντηξης είναι δύο ισότοπα του υδρογόνου, το δευτέριο και το τρίτιο. Το δευτέριο υπάρχει σε αφθονία στο νερό, ενώ το τρίτιο, το οποίο είναι ραδιενεργό, παράγεται και καταναλώνεται εντός του αντιδραστήρα, πράγμα το οποίο αποτελεί σημαντικό παράγοντα ασφάλειας. Τέλος, τα ραδιενεργά απόβλητα ενός αντιδραστήρα σύντηξης έχουν μικρό χρόνο ημι-ζωής (διάρκεια που είναι ενεργά) που επιτρέπει την ασφαλή διαχείρισή τους σε λίγες δεκαετίες, σε αντίθεση με αυτά που χρησιμοποιούνται στην πυρηνική σχάση.

Και πόσο κοντά ή μακριά είμαστε από την επίτευξη του στόχου;

Ο στόχος είναι εφικτός. Η παραγωγή ενέργειας μέσω σύντηξης έχει ήδη έχει δοκιμαστεί πειραματικά στην μεγαλύτερη διάταξη σύντηξης στον κόσμο, την Ευρωπαϊκή Κοινή Διάταξη JET (Joint European Torus), στο Ηνωμένο Βασίλειο. Στη διάταξη αυτή, το 2023, αποδείχθηκε η παραγωγή ενέργειας από δευτέριο και τρίτιο για σχετικά μεγάλο χρονικά διάστημα, αλλά η ενέργεια που δώσαμε στο σύστημα ήταν μεγαλύτερη από αυτή που πήραμε. Τώρα, τα επόμενα βήματα είναι δύο. Το ένα είναι να ολοκληρωθεί η κατασκευή και να γίνουν τα πειράματα στον Διεθνή Πειραματικό Θερμοπυρηνικό Αντιδραστήρα, ITER, ο οποίος κατασκευάζεται στο Κανταράς (Cadarache) της Γαλλίας και αναμένεται να τεθεί σε λειτουργία την επόμενη δεκαετία. Αναμένουμε τα πρώτα πειράματα στα μέσα της δεκαετίας του ‘30. Στον συγκεκριμένο αντιδραστήρα θα παράγεται περίπου δεκαπλάσια ενέργεια από αυτή που θα προσδίδεται για τη λειτουργία του αντιδραστήρα. Το επόμενο βήμα είναι η κατασκευή του πρώτου πρότυπου σταθμού παραγωγής ενέργειας με το όνομα DEMO (Demonstration Power Plant).

Έχουμε μέλλον ακόμα.

Σε τέτοιου είδους πειράματα υπάρχει πάντα μέλλον. Πρόκεται για διεπιστημονική έρευνα, στην οποία εμπλέκονται φυσικοί, χημικοί, μηχανικοί όλων των ειδικοτήτων, επιστήμονες πληροφορικής, δηλαδή σχεδόν όλοι οι τομείς των θετικών επιστημών.

Έτσι όπως περιγράφετε το πρόγραμμα, θυμίζει το πείραμα στο CERN χωρίς ωστόσο να χαίρει της ίδιας δημοσιότητας, παρότι ενδεχομένως να είναι σημαντικότερο για την ανθρωπότητα. Γιατί αυτό;

Πράγματι, και υπάρχουν πολλοί λόγοι γι’ αυτό. Ο πρώτος λόγος είναι ότι στο CERN το πείραμα στοχεύει στην απάντηση θεμελιωδών ερωτημάτων της θεωρητικής φυσικής που σχετίζονται με την κατανόηση της ύλης και του σύμπαντος. Είναι μεγάλη η στήριξη της διεθνούς κοινότητας και έχουν επενδυθεί πάρα πολλά χρήματα για πολλά χρόνια. Επιπλέον, ο αριθμός των επιστημόνων είναι σημαντικά μεγαλύτερος από τον αντίστοιχο της θερμοπυρηνικής σύντηξης και η όλη προσπάθεια έχει αποκτήσει μεγάλη δημοσιότητα λόγω σημαντικών ανακαλύψεων με συνέπεια να τον επισκέπτονται κάθε χρόνο πολλά σχολεία ακόμα και από την Ελλάδα. Το πρόγραμμα της σύντηξης, από την άλλη, έχει ιδιαιτερότητες στην υλοποίησή του καθώς προσπαθούμε να επιτύχουμε κάτι το οποίο έμοιαζε για πολλά χρόνια ανέφικτο.

Ας επιστρέψουμε λίγο στα υλικά. Λέμε ότι δεν έχουμε ακόμα την τεχνολογία για να κατασκευάσουμε αυτόν τον αντιδραστήρα. Αλλά για τί υλικά μιλάμε; Από τι πρέπει να είναι φτιαγμένο αυτό το πράγμα;

Απαιτούνται καινοτόμα υλικά, τα οποία να διατηρούν τις μηχανικές και άλλες ιδιότητές τους σε εξαιρετικά ιδιαίτερες συνθήκες που περιλαμβάνουν βλάβες από συγκρούσεις με υπερταχέα σωματίδια και τεράστια θερμικά και μηχανικά φορτία. Πρόκειται για μια τεράστια κατασκευαστική πρόκληση και εξηγώ γιατί: φανταστείτε ένα δοχείο σε σχήμα κουλούρας εντός της οποίας θα συγκρατείται ένα ιονισμένο αέριο (πλάσμα) σε θερμοκρασίες της τάξης των 100.000.000 βαθμών Κελσίου, με απαραίτητη προϋπόθεση τα ηλεκτρικά φορτισμένα σωματίδια του πλάσματος να μην αγγίξουν ποτέ τα τοιχώματά του. Αυτός ο αντιδραστήρας χρήζει ειδικής κατασκευής, η οποία δεν καθορίζεται μόνο από τα υλικά, αλλά και από τα μαγνητικά πεδία που θα χρησιμοποιηθούν για τον περιορισμό των σωματιδίων σε τροχιές που δεν προκαλούν ζημιά.

Η ενέργεια είναι από τα μεγαλύτερα ζητούμενα των τελευταίων ετών. Η Ευρώπη συζητά για ενεργειακή αυτονομία εδώ και δεκαετίες, χωρίς όμως ουσιαστικά βήματα προόδου.

Για να καταλάβετε περί τίνος ενέργειας μιλάμε, ένα γραμμάριο καυσίμου (δευτέριο και τρίτιο) μπορεί να παράξει όση ενέργεια παράγουν 11 τόνοι άνθρακα. Αντιλαμβάνεστε λοιπόν για το μέγεθος της βελτίωσης που μπορούμε να επιτύχουμε σε αυτό που ονομάζουμε έκκληση διοξειδίου του άνθρακα, και κατά συνέπεια στα προβλήματα της κλιματικής αλλαγής με τα οποία βρισκόμαστε αντιμέτωποι. Η ενέργεια που θα παράγεται θα είναι σημαντικά μεγάλη, καθαρή και ασφαλής. Το πρωτεύον είναι η επίτευξη της συνθηκών ανάφλεξης με την οποία ο αντιδραστήρας θα μπορεί να λειτουργεί σε μόνιμη κατάσταση με εσωτερική παραγωγή και κατανάλωση τριτίου.

Αυτό βεβαίως συνεπάγεται ανανέωση υλικών…

Προφανώς, αλλά σκεφτείτε ότι το δευτέριο (ισότοπο του υδρογόνου) υπάρχει άφθονο στο νερό και το τρίτιο μπορεί παραχθεί από το λίθιο, που επίσης υπάρχει άφθονο στη γη. Μάλιστα, θα μπορούσε κανείς να χρησιμοποιήσει μόνο αντιδράσεις δευτέριου με δευτέριο, αλλά αυτές απαιτούν ακόμα μεγαλύτερες θερμοκρασίες, πράγμα το οποίο καθιστά το όλο εγχείρημα δυσκολότερο, αν και υπάρχουν προτάσεις και για αυτές τις λύσεις.

Εάν χρησιμοποιούμε το νερό ως πηγή, δεν θα καταναλώνουμε ποσότητες που θα απειλήσουν τα αποθέματα;

Όχι, γιατί ουσιαστικά χρειαζόμαστε ως καύσιμο ένα ισότοπο του υδρογόνου, με ένα γραμμάριο του οποίου μπορούμε να παράξουμε 90.000 κιλοβατώρες ηλεκτρικής ενέργειας που αλλιώς θα μπορούσαν να παραχθούν από καύση 11 τόνων άνθρακα. Άρα μιλάμε για ένα σενάριο επίλυσης του ενεργειακού προβλήματος του ανθρώπινου πολιτισμού. Μιλάμε για ένα μεγαλεπήβολο αλλά ρεαλιστικό σχέδιο επίλυσης του ενεργειακού προβλήματος, χωρίς ωστόσο να εξαρτώμαστε ούτε από το ουράνιο ούτε από το πλουτώνιο, που χρησιμοποιούν οι αντιδραστήρες σχάσης. Οφείλω να επισημάνω ότι τα παράγωγα της σχάσης έχουν μεγάλο χρόνο ημι-ζωής, επηρεάζοντας πολλές γενιές, ενώ στη σύντηξη ο αντίστοιχος χρόνος είναι λίγες δεκαετίες. Η σύντηξη δεν φέρει την ίδια επικινδυνότητα με τη σχάση, σε επίπεδο ατυχήματος, και επίσης δεν διατρέχουμε κίνδυνο να χρησιμοποιούνται τα καύσιμα αυτά για μη θεμιτούς σκοπούς. Όλοι γνωρίζουμε την παγκόσμια διαμάχη που εκτυλίσσεται για τον έλεγχο των πυρηνικών. Και φυσικά, σε έναν αντιδραστήρα σχάσης υπάρχει ο κίνδυνος απώλειας ελέγχου και η πιθανότητα να παραστεί ανάγκη να πρέπει να εκκενωθούν περιοχές ολόκληρες. Βέβαια έχει σημειωθεί τεράστια πρόοδος. Τα ατυχήματα είναι όλο και πιο σπάνια. Είχαμε ένα Τσερνόμπιλ και μία Φουκουσίμα σε ένα χρονικό διάστημα τριών δεκαετιών.

Το χειρότερο σενάριο σε ένα ατύχημα στη σύντηξη ποιο είναι;

Απλά θα σταματήσει η αντίδραση και θα σβήσει η μηχανή, οπότε δεν θα γίνεται παραγωγή ενέργειας. Το πρόβλημα, που αντιμετωπίζουμε με την ενέργεια γενικότερα, είναι το ζήτημα της σταθερής παραγωγής και της αποθήκευσης. Έχουμε, για παράδειγμα, άφθονη ηλιακή ενέργεια, στην Ελλάδα έχουμε μεγάλη ηλιοφάνεια, αλλά μόνο κατά τη διάρκεια της ημέρας, χωρίς ταυτόχρονα να διαθέτουμε επαρκείς αποθηκευτικούς χώρους. Άλλο παράδειγμα είναι ο αέρας, υπάρχει μεν αλλά δεν αποτελεί σταθερή πηγή, αφού δεν φυσάει πάντα. Τα υδροηλεκτρικά από την άλλη χρειάζονται τεράστιες ποσότητες νερού. Άρα, τι εναλλακτικές έχουμε; Είτε αντιδραστήρες σχάσης, είτε ορυκτά καύσιμα.

Το δίκτυο διανομής αυτής της ενέργειας έχει ειδικές απαιτήσεις;

Τα εργοστάσια παραγωγής ενέργειας από σύντηξη θα προστεθούν πάνω στα ήδη υπάρχοντα δίκτυα ηλεκτρικής ενέργειας. Όπως έχουμε κάνει για τα φωτοβολταϊκά, τα υδροηλεκτρικά κλπ, το ίδιο θα κάνουμε και για τη σύντηξη. Θα χρειαστούν προφανώς κάποιες κατάλληλες προσαρμογές.

Η εμφάνιση της τεχνητής νοημοσύνης αλλάζει κάτι στον τομέα σας, δηλαδή στον τρόπο που διεξάγεται η έρευνα ή στην επίσπευση κάποιων διαδικασιών;

Προφανώς. Το machine learning και το artificial intelligence χρησιμοποιούνται ήδη. Αναπτύσσονται διάφορα εργαλεία επί παραδείγματι πρόβλεψης διαφόρων σεναρίων λειτουργίας της μηχανής. Αλλά ακόμη και σε αυτά πρέπει κανείς να είναι προσεκτικός. Πρόσφατα παρακολούθησα μία διάλεξη για το αν είμαστε έτοιμοι να αποφασίζουν οι μηχανές για την πορεία μιας θεραπείας ή όχι. Και εκεί υπάρχει ερωτηματικό αν την απόφαση πρέπει να την πάρει ο γιατρός ή η μηχανή; Ακούστηκε από έναν έγκριτο νομικό αν θα πρέπει η μηχανή του machine learning να αποφασίζει για την απονομή της δικαιοσύνης ή ο δικαστής. Σε αυτά τα πράγματα πρέπει κανείς να είναι πολύ προσεκτικός, όχι γιατί θα χάσει ο άνθρωπος την εξουσία, αλλά γιατί μπορεί η τεχνητή νοημοσύνη να χρησιμοποιείται με τέτοιο τρόπο που να μην έχουμε έλεγχο του τι ακριβώς θα αποφασίζουμε.

Η ΑΙ είναι βοηθητικό εργαλείο, μπορεί να μας δίνει προβλέψεις, αλλά ο άνθρωπος πρέπει πάντα να λαμβάνει τις κρίσιμες αποφάσεις, ειδικά όταν αφορούν την ανθρώπινη ζωή. Και ταυτόχρονα η σύντηξη να υποστηρίξει τις ενεργειακές ανάγκες της τεχνητής νοημοσύνης. Ήδη οι Big Tech στρέφουν το ενδιαφέρον τους προς την πυρηνική ενέργεια εξαιτίας των τεράστιων ενεργειακών απαιτήσεων της υπολογιστικής δύναμης της ΑΙ. Όταν έχω ένα τέτοιο υπερυπολογιστή μόνο και μόνο για να έχω κατάλληλη ψύξη των στοιχείων, χρειάζομαι σημαντικά ποσά ενέργειας. Αρκετά data centers έχουν ήδη αναπτυχθεί και στην Ελλάδα από διάφορες εταιρείες (Sparkle, Digital Realty κλπ.) και αναμένεται να αναπτυχθούν μερικά ακόμα τα προσεχή χρόνια. Τέτοια κέντρα απαιτούν μερικές δεκάδες megawatt ισχύος. Επιπλέον, βιομηχανίες με αυξημένες ενεργειακές ανάγκες θέλουν να επενδύσουν στην ενέργεια, αφού αντιλαμβάνονται ότι μακροπρόθεσμα το μεγαλύτερο κόστος τους θα σχετίζεται με την ενέργεια.

Τα τελευταία χρόνια, αλλάζει η προθυμία των χωρών να στηρίξουν περισσότερο τη σύντηξη, δεδομένων των διεθνών εξελίξεων, όπως ο πόλεμος στην Ουκρανία, ή η ενεργειακή και πληθωριστική κρίση των τελευταίων ετών;

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Κίνα, η οποία κάνει τεράστιες επενδύσεις. Ίσως να ξεπερνούν τις επενδύσεις που κάνει η όλη Ευρώπη συνολικά. Οι μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες, πέραν της κοινής δράσης του προγράμματος Eurofusion, χρηματοδοτούν και εθνικά προγράμματα, γιατί θεωρούν ότι μετά από μερικά χρόνια θα χρειαστεί να υπάρξει know-how εντός της χώρας, προκειμένου να μπορέσουν να αξιοποιήσουν το αποτέλεσμα αυτών των κοινών ευρωπαϊκών δράσεων. Σε αυτή την κατεύθυνση κινείται και η ημερίδα που διοργανώσαμε. Να κινητοποιήσουμε την ελληνική πολιτεία και τους ιδιωτικούς φορείς στην Ελλάδα σχετικά με τη σύντηξη, κάνοντας ταυτόχρονα κατανοητό ότι η σύντηξη όχι μόνο δεν είναι κάτι μακρινό και ανέφικτο, αλλά αντιθέτως πρέπει να στραφούμε έγκαιρα προς τα εκεί, γιατί διαφορετικά θα μείνουμε για άλλη μια φορά εκτός εξελίξεων. Πάρτε παράδειγμα το φυσικό αέριο. Η Ελλάδα για πολλούς λόγους δεν είχε κάνει ενέργειες εξόρυξης φυσικού αερίου, και όταν ξαφνικά χρειαστήκαμε φυσικό αέριο, ψάχναμε να βρούμε από πού θα αγοράσουμε και βεβαίως το πληρώσαμε πανάκριβο. Καλό θα είναι λοιπόν να είμαστε μέσα στις εξελίξεις που αφορούν τουλάχιστον την πυρηνική σύντηξη, έτσι ώστε κάποια στιγμή να επωφεληθούμε από αυτές.

Η συμπλήρωση των 25 ετών του ελληνικού προγράμματος πυρηνικής σύντηξης είναι μια καλή στιγμή υπενθύμισης της σημασίας της συμμετοχής της χώρας σε ένα τέτοιο πρόγραμμα.

Το ελληνικό πρόγραμμα πυρηνικής σύντηξης ξεκίνησε στην Ελλάδα στα τέλη της δεκαετίας του 90, από την τότε Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας, σήμερα Έρευνας και Καινοτομίας, η οποία αποδέχτηκε την πρόκληση κάποιων επιστημόνων να φτιαχτεί το λεγόμενο Association μεταξύ της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας (EURATOM) και της Ελλάδας. Εντάχθηκαν σε αυτό Πανεπιστήμια και Ερευνητικά Κέντρα από όλη σχεδόν τη χώρα. Σήμερα συμμετέχουν το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, το ΕΚΕΦΕ “Δημόκριτος”, το ΕΚΠΑ, το ΕΜΠ, το Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο, το Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ), τα Πανεπιστήμια Θεσσαλίας, Ιωαννίνων & Πατρών, καθώς και το Πολυτεχνείο της Κρήτης. Το προσωπικό που συμμετέχει σε αυτό αποτελείται από μόνιμο προσωπικό των παραπάνω Πανεπιστημίων και των Ερευνητικών Κέντρων (περίπου 25 άτομα) και άλλους 50 εξωτερικούς συνεργάτες.

Καθ. Γιάννης Τίγκελης, Επιστημονικός Υπεύθυνος Δραστηριοτήτων Σύντηξης στην Ελλάδα, Prof. Ambrogio Fasoli, CEO & Program Manager of EUROfusion, Καθ. Αχιλλέας Μητσός, Συντονιστής της συζήτησης, πρώην Γενικός Διευθυντής Έρευνας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα, Καθ. Μιχάλης Ταταράκης, Επιστημονικός Υπεύθυνος Δραστηριοτήτων Σύντηξης της Ομάδας του Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου (ΕΛΜΕΠΑ) και Διευθυντής του Ινστιτούτου Φυσικής Πλάσματος και Λειζερ του ΕΛΜΕΠΑ, Δρ. Σπυρίδων Αλειφέρης, Ιδρυτής και CEO της spin-off Complexity Cybernetics

Τα 25 χρόνια λειτουργίας έχουν ολοκληρωθεί 44 διδακτορικές διατριβές, σήμερα άλλες 15 βρίσκονται στο στάδιο της εκπόνησης, έχει παραχθεί πολύ πλούσιο δημοσιευμένο έργο, ενώ υπάρχει σημαντική συμμετοχή στο ευρωπαϊκό πρόγραμμα EUROfusion. Όμως, το μεγαλύτερο πρόβλημα αυτή τη στιγμή είναι η χρηματοδότηση των δραστηριοτήτων του, καθώς το EUROfusion αποτελεί συγχρηματοδοτούμενο έργο, με το 50% να προέρχεται από την Ευρωπαϊκή Κοινότητα και το υπόλοιπο 50% από εθνικούς πόρους. Για πολλά χρόνια η ελληνική πολιτεία είχε χρηματοδοτήσει το έργο, όμως τα τελευταία χρόνια αυτό δεν γίνεται. Δηλαδή λείπουν εθνικοί πόροι. Βέβαια, έχουν γίνει κινήσεις προς την ελληνική πολιτεία επισημαίνοντας ότι η συνέχιση αυτού του προγράμματος απαιτεί βοήθεια, αλλιώς κάποια στιγμή, καλώς ή κακώς, θα σβήσει. Προφανώς αυτό θα έχει επακόλουθα, αφενός το brain drain των επιστημόνων που συμμετέχουν στο έργο, και αφετέρου η Ελλάδα να βρεθεί εκτός έργου, εκτός του κέντρου των αποφάσεων, και ξέρετε, όσο είμαστε απομακρυσμένοι από κέντρα αποφάσεων ή εξελίξεων θα βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τις συνέπειες της γνωστής ελληνικής παροιμίας «όποιος λείπει, λείπει η τύχη του». Να επισημάνω ότι αρκετές ευρωπαϊκές χώρες επενδύουν στη σύντηξη με αυξημένα κονδύλια για την υποστήριξή της, τόσο σε επίπεδο ανάπτυξης πειραματικών διατάξεων όσο και στην εκπαίδευση νέων επιστημόνων που θα δουλέψουν μελλοντικά στη σύντηξη. Ευελπιστούμε ότι σύντομα θα βρεθεί τρόπος χρηματοδότησης από εθνικούς πόρους και στη χώρα μας.